Sadaret (Sadâret) Kaymakamı

Arapça “vekil” demektir. Osmanlılarda, sadrazam, hükümet merkezinden
ayrıldığı zaman kendisine kubbe vezirlerinden “vezir-i sâni” vekâlet
eder, bu vekâleti müddetince ona “sadâret kaymakamı” “kaymakam paşa”
veya sâdece “kaymakam” denildiği gibi “kaymakam-ı rıkâb-ı hümâyûn” veya
“kaymakam-ı âsitâne-i seâdet” de denirdi.
Kaymakam paşalar, vekâleti müddetince asıl gibi hareket eder, sadrazamın
bütün salâhiyetlerini (yetkilerini) kullanırdı. Yalnız, seferin olduğu
ve ordunun bulunduğu bölge, yetkisi dışında kalırdı. Buralardaki ilgili
hüküm ve beratları veremezdi; bunların verilmesi doğrudan doğruya
padişaha ve sadrazama âitti. Yabancılarla ilgili işlere de sadrazam
bakardı.

Padişahlar sefer yerlerine sadrazamı gönderdikleri zaman merkezde
sadrazama vekâlet edecek ve padişahla olan irtibatı sağlayacak bir
memura ihtiyaç hasıl oldu. Bu makama sadrazamın itimat ettiği kimsenin
tayin olması gelenek haline gelmişti. Göreve getirilen vezir, sadrazam
ile birlikte padişah tarafından kabul olunur, kendisine samur kürk
giydirilerek memuriyeti ilan edilirdi. Ayrıca, padişah Edirne’de olursa,
İstanbul’a kaymakam veya muhafız tayin ederdi.

Kaymakamın başkanlığında toplanan dîvâna “kaymakam dîvânı” denirdi.
Kaymakamlar, sadrazam gibi, dîvân günlerinde, evlerinde dîvân
kurarlardı. Dîvâna katılan vezirlerle, kazaskerler, şıkk-ı evvel
defterdarı, nişancı ve reisülküttâb, ordu ile birlikte gittiklerinden,
kaymakamın kurduğu dîvânda İstanbul kadısı, şıkk-ı sâni ve sâlis
defterdarları ile nişancı ve reisülküttap vekilleri bulunurdu.

Çarşamba dîvânına ise, İstanbul kadısından başka Galata, Üsküdar ve
havass-ı Kostaniyye kadıları ile sekbanbaşı gelir, fakat sekbanbaşı
yeniçeri ağasının vekili olarak fazla kalmayıp geri dönerdi. Cuma
dîvânına sadece sekbanbaşı gelmezdi.

Kaymakam paşaların, kendine mahsus kıyafetleri vardı. Kaymakamlar,
sadrazam gibi zaman zaman gezerek eşya fiyatlarını kontrol ederler,
narha riâyet edilip edilmediğine bakarlar ve yine sadrazam gibi
tersaneye gidip bahriye işlerini teftiş ederlerdi.

Osmanlı ordusunda, bugünkü yarbay karşılığında olan rütbeye de kaymakam
denirdi.