Yerküre, çeşitli kayalardan oluşmuş katı bir kabukla çevrilidir. Buna
yerkabuğu denir.
Yerkabuğunun ortalama kalınlığı karalarda 35-40 km ,denizlerde ise
8-10 km dir.
Yerkabuğu yoğunluğu ve kalınlığı farklı iki tabakadan oluşur. Bunlar;
a)Sial: Üzerinde yaşadığımız katmandır. Silisyum ve alüminyum
bileşikleri fazla olduğu için bu isim verilmiştir.
Kalınlığı karalarda fazla, denizlerde azdır. Granit , kalker ve kumtaşı
gibi hafif olan taşlardan oluşur.
b)Sima: Bu katman henüz katılaşmamış taşlardan oluşur. Yoğunluğu daha
fazla olan bazalt türü taşlardan oluşur.
Silisyum ve magnezyum bileşikleri fazla olduğu için bu isim verilmiştir.
Kalınlığı karalarda az , deniz diplerinde fazladır.
YER KABUĞUNUN ANA MALZEMESİ TAŞLAR (KAYAÇLAR)
Çeşitli minerallerin doğal bir çimento ile birleşmesi ile oluşan katı
maddelere kayaç veya taş denir.
İnsanlar kayaçları tarih boyunca değişik amaçlarla kullanmıştır.
Başlıca kullanıldığı alanlar:
Kesici aletlerin yapımı,
Bitkilerin öğütülmesi,
Süs eşyası ve kap kacak yapımında
Barınmak ve yırtıcı hayvanlardan korunmak,
Günümüzde de insanlar kayaçlardan
İnşaat faaliyetlerinde,
Yollarda kaldırımların döşenmesinde ve sanayide hammadde olarak
yararlanmaktadır.
Bütün bunlar kayaçların yaşamımızda önemli bir yeri olduğunu
göstermektedir.
Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlere bağlı olarak sürekli aşınıp
şekillenirler.
Genel olarak granit, andazit , bazalt, kireç taşı gibi kayaçlar aşınmaya
karşı dirençli olduklarından çevresine göre belirgin ve yüksek yer
şekilleri oluştururlar.
Alüvyon, kil, kum gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz olduklarından
çevresine göre alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana
getirirler.
BAŞLICA TAŞLAR
1- VOLKANİK (PÜSKÜRÜK-MAĞMATİK-KATILAŞIM) TAŞLAR
Mağmanın yer kabuğunun yarıkları içinde veya yeryüzüne kadar çıkarak
soğuması ile oluşan taşlardır.
Volkanik kayalar, kütle halinde bulunurlar ve kristalli yapıya sahiptir.
Soğumanın gerçekleştiği yere göre iç ve dış püskürük taşlar şeklinde
gruplara ayrılır.
a) İç püskürük
Mağmanın yer kabuğunun yarıkları içinde yavaş yavaş soğuması oluşan
taşlardır. Soğuma yavaş gerçekleştiğinden iri kristallidir.
Başlıcaları; Granit, siyenit, gabro ve diorit gibi.
Bir iç püskürük taş olan granit kendine has yer şekilleri oluşturur.
Kütle halindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında
değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Bu şekilde granit
bloklarından oluşan topografyaya tor topografyası denir.
b) Dış Püskürük
Mağmanın yeryüzüne kadar çıkarak soğuması ile oluşan taşlardır.
Yeryüzüne çıkan lavlar hızlı soğudukları için ince kristalli ve camsı
özellik gösterirler.
Başlıcaları; Andezit, bazalt, volkan camı (obsidian), trakit, inci taşı,
katrantaşı, sünger taşı ve volkan tüfüdür.
Yurdumuzda en yaygın olanı andazit ve bazalt olup aşınmaya karşı
dirençlidirler.
Ülkemizde volkanik tüflerin yaygın olduğu Nevşehir (Ürgüp, Göreme,
Avanos) çevresinde sel aşındırması sonucu peribacaları oluşmuştur.
2-TORTUL (SEDİMENT) TAŞLAR
Dış kuvvetlerin etkisiyle fiziksel veya kimyasal çözülmeye uğrayan
taşların çukur alanlarda çökelmesiyle oluşur.
Bu taşların Ortak Özellikleri ; tabakalıdır ve fosil bulundururlar.
a) MEKANİK (KIRINTILI) TORTUL TAŞLAR
Akarsu, rüzgar , buzul gibi dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak çukur
yerlerde biriken ve sonra da doğal bir çimentoyla birleşerek oluşan
taşlardır.
Başlıcaları: Kum taşı (gre), kil taşı ,çakıl taşı (konglomera) , marn,
lös ve moren örnektir.
b) KİMYASAL TORTUL TAŞLAR
Suda çözünebilen kayaların kimyasal yolla ayrışması ve tekrar çökelmesi
ile oluşan taşlardır.
Başlıcaları: Kalker ( kireç taşı), Jips (alçı taşı), kaya tuzu, dolamit,
traverten , sarkıt ve dikitler örnektir.
Kimyasal tortul kayaların sular tarafından işlenmesiyle karstik şekiller
meydana gelir.
Karstik şekiller en yaygın olarak yurdumuzda Akdeniz Bölgesi�de görülür
C) ORGANİK TORTUL TAŞLAR
Bitkisel ve hayvansal maddenin, havasız bir ortamda ve basınç altında
değişerek çökelmesi olan taşlardır.
Başlıcaları : Mercan kaya , kömür (antrasit , taşkömürü , linyit ,
turba) ve tebeşir buna örnektir.
Not: Petrol , antrasit , taşkömürü , linyit, turba hariç diğer
madenlerin oluşmasında genelde volkanizma etkilidir.
3-BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLARI
Tortul ve volkanik taşlar yerin derinliklerinde yüksek sıcaklık ve
basıncın etkisiyle eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler
kazanırlar. Bu şekilde oluşmuş taşlara başkalaşım taşları denir.
Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Yani iç
kuvvetlerin enerjisini aldığı katman burasıdır.
Manto, kısmen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı
içeriyor. Demir, magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri
içerir.
ÇEKİRDEK
Yoğunluğu , kalınlığı ve sıcaklığı en fazla olan katmandır.
Demir ve nikel fazla olduğu için buraya NİFE denilmektedir. Yoğunluğu
fazla olduğundan barisfer de denilmektedir. Yoğunluğun fazla olmasından
dolayı iç çekirdek kristalleşmiştir.
*** Yerin iç yapısıyla ilgili en geçerli bilgiler deprem dalgaları ile
elde edilir. Ayrıca volkanizma ile çıkan malzemelerin ve taşların
incelenmesiyle de gerekli bilgiler elde edilir.
