Sönme

Eğer öğrenilmiş davranışlar pekiştirilmezse, gücünü kaybetmeye başlar.
Mutfaktaki çukulataların bittiğini bilen çocuk, çukulataların daha
önceki durduğu yere ilgi göstermemeye başlar. Aynı şekilde, hayvanlarda
da benzer tepkiler görülecektir. Sönme, geçmişte pekiştirilen
davranışın, pekiştirilmemesi sonucuna bağlı olarak davranışın
organizmanın repertuarından çıkması olarak tanımlanabilir. Eğer
pekiştirilmeyen davranışların ortadan kalkmadığını düşünecek olursak,
davranışın ortadan kalkması için bir tek unutma süreci kalmaktadır.
Sönme, ödül veya ceza ortaya çıkarma özelliği kalmayan (işlevsel
olmayan) davranışın ortadan kaldırılmasında önemli bir yoldur. Tabi
dağılmış ve uyumsuz davranışları saymazsak. Sönme süreci basit
ödüllendirme yoluyla öğrenme sürecinde ele alınırsa, Skinner deney
kutusunda fare (rat) pedala basarak bir miktar yiyecek elde etmektedir.
Fare yiyecekle pedala basma davranışının ilişkisini öğrenince, acıkınca
yiyecek elde etmek için pedala basmaktadır. Eğer pekiştireç (yiyecek)
verilmemeye başlanırsa pedala basma davranışı bir süre devam edecektir.
Ancak bir süre sonra bu davranışın düzenliliği ortadan kalkacak ve
davranış azalacak, en sonunda da ortadan kalkacaktır.


Benzere şekilde, Pavlov tipi öğrenme veya klasik koşullanmada da
koşulsuz uyarıcının ortadan kalkması durumunda koşullu tepki bir süre
gösterilecek ve azalarak en sonunda yok olacaktır.


Sönmeye direnç
http://www.odevforum.com
Bir davranışın klasik koşullama veya edimsel koşullama yoluyla ortaya
çıkınca koşulsuz uyarıcı veya pekiştirecin ortamdan çekilmesinin
engelleyici (inhibitory) veya olumsuz etkisine karşı belli bir direnç
oluşmaktadır. Organizmalar temel pekiştireç veya koşulsuz uyarıcı
aracılığıyla kazandıkları davranışın sönmesine direnç göstermektedir.


Sönme durumunda davranışın değerlendirilmesi aynen davranışın
kazanılması süreci gibidir. Davranış kazandırma durumunda, davranışın
görülüm sıklığı (frequency), davranışın gizil olarak varolması (latency)
ve kapsamı (amplitude), davranışın ortaya çıkma hızı ve gösterilme
süresi değerlendirilmesi gereken değişkenlerdir. Sönme sürecinde yine
aynı kriterler ele alınarak bir davranışın sönüp sönmediği
değerlendirilecektir.


Bu süreçten yola çıkılarak bazı sönme ilkelerinden söz edilebilecektir:

Örneğin Skinner deney kutusunda organizma önceden belirlenmiş bir süre
için pedala basma davranışı göstermezse sönme ortaya çıkmış olarak kabul
edilecektir. Bir başka kriter, belli bir süre içinde ne kadar rasgele
denemenin ortaya çıkabileceğidir. Davranışın gösterilme hızındaki azalma
da bir başka kriterdir.

http://www.odevforum.com
Sönmeyle İlgili Değişkenler

Pekittirecin ortamdan çekilmesi sonucu, kazanılmış olan davranışın
sönmesi sürecini etkileyebilecek bazı etkenler vardır.


Pekiştireç sayısı (Number of reinforcement): Sönmeye direnç bir dereceye
kadar sönmenin başlamasından önce organizmaya verilen pekiştireç
sayısına bağlıdır. Sönme süreci başlamadan önce organizmaya verilen az
sayıda pekiştireç, organizmanın davranışlarının sönmesinden önce kısa
bir süre daha davranış göstermesine neden olmaktadır. Pekiştirme miktarı
arttıkça gösterilen davranış sayısı da artmaktadır. Ancak, sönmeye
direncin bir limiti bulunmaktadır. Bir başka deyişle, pekiştirme miktarı
ne kadar artırılırsa, ortamdan pekiştireç çekildiğinde davranışın
gösterilmesi süresi de o oranda artmaktadır. Belli bir sayıdan sonra
verilen pekiştireç sönme sürecini uzatmamaktadır. Pekiştireç sayısıyla
ele alındığında sönmeye direnç önce artmakta belli bir sayıdan sonra
artış duraklamaktadır. Ancak bu durum her zaman tutarlı bir yapı
göstermektedir.

http://www.odevforum.com
Pekiştireç Miktarı (Amount of reinforcement): Pekiştireç miktarının
etkisi pekiştireç sayısına benzemektedir. Eğer organizmanın gösterdiği
her davranış pekiştirilirse, pekiştireç miktarı arttıkça sönmeye direnç
düşmektedir. Sönmenin ortaya çıkmasında sadece pekiştireç sayısı ve
miktarı deşında psikolojik faktörlerin de etkili olması söz konusudur.


Pekittirecin Gecikmesi (Delay of Reinforcement): Eğer davranışın
kazanılması sürecinde pekiştireç gecikmesi söz konusu ise sönmeye direnç
ertmaktadır.

http://www.odevforum.com
Çaba ve Sönme: Pekiştireç almak için gösterilen çaba miktarı arttıkça
öğrenilen davranışın gücü azalmaktadır. Bir başka deyişle davranışın
öğrenilme sürecinde pekiştireç almak için organizmanın gösterdiği çaba
miktarı arttıkça sönmeye direnç azalmaktadır. Ancak olay bu kadar basit
bir yaklaşımla açıklanamayabilir. Organizma herhangi bir öğrenme
sürecinde pekiştireç almak için belli bir davranış göstermeyi öğrenirken
aynı zamanda pekiştireç almak için farklı durumlarda farklı miktarda
çaba göstermesi gerektiğini de öğrenmektedir. Pekiştireç almak için
herhangi bir davranışı göstermekle, çok daha fazla güç gerektiren bir
davranışı göstermek arasında fark vardır. Bu durum sönme sürecini
etkileyecektir.


Kendiliğinden ortaya çıkma (Spontaneous Recovery): Organizma tarfından
kazanılan davranışın söndürülmesinden sonra belli bir süre bekleyip
yeniden organizma öğrenme ortamında gözlendiğinde sönmüş olan davranışın
bir dereceye kadar kendiliğinden ortaya çıktığı gözlenmektedir. Sönmüş
davranışın ortaya çıkması zaman aralığına bağlı olarak değişmektedir.
Sönmeden sonra geçen zaman uzadıkça yeniden ortaya çıkan sönmüş
davranışın gücü azalmaktadır. Pavlow�n koşullanma deneylerinde, önce et
tozu gösterilip sonra et tozu verilerek salya koşullanması sağlanmıştır.
Daha sonra et tozu gösterilip, verilmeyerek davranış söndürülmüştür.
İki saattlik bir aradan sonra köpeğe et tozu gösterildiğinde tekrar
salya salgıladığı görülmüştür. İlk salya miktarının (koşullanmış
davranış) altıda biri kadar bile olsa, davranışın kendiliğinden ortaya
çıktığı görülmüştür. Kendiliğinden ortaya çıkma süreci sönme sürecinin
ayrılmaz bir parçasıdır.


Pekittireç Tekli ve Sönme (Patterns of Reinforcement and Extinction):
Sönme sürecinde çeşitli boyutlar, davranışın sürekliliğini çeşitli
şekillerde etkileyebilmektedir ancak davranışın kazanılması sürecinde
gösterilen her davranışın pekiştirilmediği durumda, sürekli pekiştirilme
durumuna göre davranışın sönmeye karşı direnci artmaktadır. Bir başka
deyişle, davranışın süreğenliği güçlenmektedir. Pekiştireçteki
miktarındaki değişkenlik davranışın süreğenliğini artırmaktadır. Benzer
şekilde olumsuz pekiştireç ve ceza durumlarında da ceza veya olumsuz
pekiştireçin değişkenliği arttıkça kazanılan davranışın süreğenliği
artmaktadır.


Skinner (1950) koşulların uygun olması durumunda organizmaya
kazandırılan davranışın daha sonra pekiştireç verilmeden sonsuza kadar
devam ettirilebileceğini belirtmektedir. Sönme süreci günlük yaşamdaki
davranışların açıklanmasında önemli bir yere sahiptir. Gerçek yaşamda
pekiştireçler tutarsız, önceden yordanamaz ve her zaman da davranışı
takip etmez. Bu durum en etkili pekiştirme yöntemi olarak ortaya
çıkmaktadır. Gerçek yaşamda pekiştireç olmadan davranışların
süreğenliğindeki bu güçlülük gerçek yaşamdaki pekiştirme şekliyle ilgili
olabilir.