Mantarların Genel Özellikleri

MANTAR NEDİR?


Mantar deyince aklımıza hemen, çayırlarda, ormanlarda rastladığımız
çeşit çeşit renkli "bitkiler" gelir. Bunlar kimimize göre zehirli
şeyler, kimimize göre de leziz yiyeceklerdir.
Ama bu arada başımızın belası, ayak parmakları arasında oluşan bir deri
hastalığını da anımsarız.
Bir de gerçekten başımızın belası kepekler!


Ya bayatlamış ekmekleri nemli bir yerde bıraktığımızda üzerinde beliren
küflere ne demeli?
Peki ekmeğimizi maya ile yapmıyor muyuz? Bira mayası da var tabii.
Eğer soframızda varsa, rokfort (Roquefort) peynirinin mavi küfleri nedir
ki?
Ya her derde deva penisilin, onu da unutmayalım.
Bütün bu saydıklarımızın hepsi de bir ve aynı dünyanın bireyleridir.
Yani 'MANTAR DÜNYASI' nın. Ama burada bizim konumuz sadece ilk
saydığımız mantarlar, yani zehirli yada zehirsiz, çayırlarda ormanlarda
rastladığımız mantarlar olacak.
Genelde yüzbini aşkın türü olan mantarların büyüklükleri çok
değişkendir. Bir hücreli mikroskopik mantarlar olduğu gibi boyu
metreleri bulanlar da vardır. Bizim konumuz olan mantarlar, aslında
toprak altında saç teli gibi incecik iplikçik (hif) yığınlarından
oluşurlar (miselyum).
Mantarlar esas olarak sporla üreyen (kriptogam) canlılar olduklarından
üremelerini sağlayan sporlarını oluşturmak için meyva verirler. Bizim
toprağın üzerinde gördüğümüz, ve yanlış olarak mantar dediğimiz
rengarenk şeyler aslında, mantarların bu meyveleridir.
Ne bitki ne hayvan

Biz yukarıda mantarlardan sözederken "bitki" deyimini kullandık. Oysa
mantarlar aslında bitki değildirler.
Çok yakın zamanlara kadar canlılar dünyası, bitkiler dünyası ve
hayvanlar dünyası olarak ikiye ayrılıyor ve mantarlar da bitkiler
dünyasına dahil ediliyorlardı.Ne var ki yapılan son araştırmalar
sonucunda mantarların ne bitkiler dünyası'na ne de hayvanlar dünyası'na
ait olmadiği, ayrı bir dünya olan mantarlar dünyası nı oluşturduğu
anlaşılmıştır.

Bu değişikliğin nedeni mantarlarla bitkiler arasında temelde büyük
farklılıkların olduğunun belirlenmesidir. Bu farklılıklardan en önemlisi
ise mantarların yeşil renkli klorofil maddesine sahip olmamalarıdır. Bu
madde bitkilere özgüdür ve klorofil özümlemesi yapmaya ve bu yolla
'karbon hidrat' yani besin maddesi oluşturmaya yarar.

Bu konuda daha geniş bilgi için (Bak: Canlıların Sınıflandırılması)
Sınıflandırma
Mantarlar yapısal gelişmişliklerine göre ve giderek sporlarını oluşturma
biçimlerine göre sınıflandırılırlar. (Bak:Mantarların
sınıflandırılması) Ayrıca büyüklüklerine göre de ikiye ayrılırlar.
Çıplak gözle görülebilenler, yani büyük mantarlar (macrofungi) ve
mikroskopik olanlar (microfungi).
Bizim burada ele alacağımız mantarlar işte bu büyük mantarlardır. Esas
olarak ta biçimleri şemsiyeye benzeyen, sapı(ayağı, gövdesi) ve sapının
üstünde de bir şapkası olan mantarlardan söz edeceğiz. Bu mantarlara
literatürde ŞAPKALI MANTARLAR adı da verilmektedir.
Öte yandan, mantarları tanımak için değişik pratik şemalar ve/veya
çizelgeler yapılmaktadır. Mantarları pratikte global olarak belirlemekte
oldukça yardımci olan böyle bir şemayı, mantarların sınıflandırılması
bölümune koyduk. (Bak:Mantarların tanıtım şeması)
Başa Dön


MANTARLARIN YAPISI


Bildiğiniz gibi bizim mantar olarak topladıklarımız mantarın
meyveleridir. Mantar esas olarak yer altında yada kütük veya
benzerlerinin içinde yaşayan ince iplikçiklerden oluşur (miselyum).
Miselyum çoğu kez bir yıldan uzun ömürlüdür. Ancak meyvelerinin çoğu
birkaç gün/hafta ömürlü olurlar.

Mantarların tanınmasında rol alan özellikler nelerdir:

Mantar şapkasının biçimi

Şapkanın alt yüzü

Lamelli mantarlarda, lamellerin konumu ve özellikleri

Ayakların biçimi

Mantar ayaklarında halka (yaka), kase veya çorap olup olmaması

Mantar sapının gevrekliği

Mantar şapkasının, sap ile bağlantısı

Mantarın rengi

Mantarın kokusu

Mantarın tadı

Mantar sporlarının rengi



Şimdi bunları sırasıyla ele alacağız:

A- ŞAPKANIN ŞEKLİ:

Mantarların tanınmasında şapka biçimleri önemli rol oynarlar. Esas
olarak yandaki dört biçim söz konusudur.

Ayrıca kremit biçimi, dalgalı, ortası çökük vb. gibi çok değişik
biçimler de bulunur.

Bunun yanısıra şapka zarının kolaylıkla soyulabilmesi, zarın altında
şapka etinin rengi, pulların varlığı, renk hareleri, radyal yada
dairesel çizgiler, şapka yüzeyinin kıvrımlılığı, şapka kenarlarında
püskül yada saçaklar, şapka üzerinde kubbe yada memeler de mantarın cins
ve türünün belirlenmesinde rol oynarlar.


B- ŞAPKANIN ALT YÜZÜ:


Mamantarlar, şapkalarının alt yüzünün görünüşüne göre üçe ayrılırlar:
1-Dikenli alt yüz
2-Borulu alt yüz (Süngerimsiler). Bazı mantarlarda borucuklar gözenek
şeklindedir.
3-Lamelli alt yüz (radyal ve düşey plaklar şeklinde).


C- LAMELLERİN KONUMU:

Lamelli mantarlarda lamellerin mantar ayağı ile bağlantı biçimi
mantarların belirlenmesinde oldukça yardımcı olurlar.

Resimde dört ana biçimin değişik varyasyonları da söz konusu olabilir.

Ayrıca lamellerin sık yada seyrek oluşu, mantar şapkasının uçlarından
taşmaları, uçlarının düz yada çatallı oluşu, renkleri, kalınlıkları,
kırılgan yada balmumu gibi oluşları vb. de mantarların cins ve türlerini
belirlemede yardımcı olmaktadır.
Not: Serbest lamelli mantarlarda şapka ile ayak birbirinden
ayrılabiliyor. Bitişik ve inişli tiplerde ise bu ayrılma hayli zor yada
olanaksızdır (Bak: Şapkanın sap ile bağlantısı)


D- AYAKLARIN ÖZELLİKLERİ:

Ayaklarının şekli de mantarı belirlemede rol oynar. Ana şekiller
aşağıda görülüyor:


a- Silindirik
b- Mekik biçimli
c- Karınlı
d- Şişkin
e- Kök uzantılı
f- Soğan biçimli
g- Tokmak tipi


E- MANTAR AYAĞINDAKİ HALKA/(YAKA/YÜZÜK), KASE/KIN veya ÇORAP:

Mantarların önemli özelliklerinden birisi de zar kalıntılarıdır.
Bilindiği gibi mantar genel olarak ufak bir yumru olarak ortaya çıkmakta
ve zamanla sporları oluşurken şekli de değişmekte ve tanıdığımız mantar
halini almaktadır (solda).

Mantar yumrusunu çevreleyen bir dış zar bulunur. Mantarın boyutlarının
büyümesiyle bu zar bir süre sonra parçalanmaktadır. Bu parçalanma
değişik biçimlerde olabilir: Tüm çevre boyunca, üst yarıdan, alt yarıdan
yada üst yada alt uçtan. Bir başka zar ise mantar sporlarının oluşma
sürecinde, sporların içinde oluşacağı humeniumu örterek sporları
korumaya yarıyan iç zardır. Buna humenium zarı adı verilir.

İşte bu zarların parçalanması sonucunda bir kısım zar artıkları yok
olmayıp, şapka üzerinde yada kenarlarında pulcuklar yada püsküller
(saçak) şeklinde, ayak uçlarında yada çevresinde kase yada çorap olarak,
ayak çevresinde ise yüzük (yaka) yada kemer biçiminde kalmayaı
sürdürürler.

Aşağıda dış ve iç zarların parçalanışı şamatik olarak gösterilmiştir.

a- Dış zar üst yarıdan parçalanıyor; şapka üzerinde değişik
boyutlarda pulcuklar oluşur. (Solda)

Bunlar gerçek mantar pulları değildirler ve şapka yüzeyinden kolaylıkla
ayrılabilirler. Amanita türü mantarlar böyledir ve bu özellikleri
nedeniyle sinek mantarları olarak adlandırılırlar. Bu tür mantarlar
genellıkle zehirlidirler. Yağmurla ayırt edici bu pullar yokolduğundan
bazan deneyimli mantar toplayıcılar için bile karıştırma tehlikesi söz
konusu olur .Sağ yukarıda Amanita pantherina sinek mantarı görülüyor.



b-İç zar parçalanarak, kolaylıkla ayrılabilen yüzük yada ayağa
yapışık yaka şeklini alıyor.

Bazı durumlarda üst kısım da şapka kenarında saçak biçiminde kalır. İç
zar, Cortinariuslarda örümcek ağı şeklinde olduğundan, kalıntılar,
yapışık, kahverengi iplikcikler şeklindedir.(sporlarının renginden
dolayı belirleyici özellik) Bunlara bu nedenle örümcek mantarları adı
verilmiştir. Fotoğrafta şapkasının altı da üstü de kahverengi olan
öldürücü "Cortinarius rubellus" örümcek mantarı görülüyor. (Bak:
Toplarken dikkat!) (Sağ yukarıda)




c- Dış zar şapka ve ayak üzerine sabitlendiğinden kopma yanlardan
oluyor.

Bu durumda kalıntı ayak boyunca bir puldan bir çorap şeklindedir.

Yaka ise çorabın ucunda ve yukarıya yönelmiştir. Çoğu kez aynı pul pul
yapı şapka üzerinde de oluşur. Pholiota türü (püsküllü) mantarların pek
çoğunda bu özellik görülmektedir.

Fotoğrafta Phoilota squarrosa püsküllü mantarı görülüyor. (Sağ yukarıda)


F- MANTAR AYAĞININ/SAPININ GEVREKLİĞİ:
Mantarların dokusal yapısı, uzunlamasına lifcikler şeklindedir.
Herhangi bir mantarın sapını -kurumuş durumda değil ise- ortadan
kırdığınızda şekilde görüldüğü gibi (solda) boylamasına liflerle
karşılaşırsınız.

Ancak bu durumun iki istisnası bulunmaktadır. Russula ve Lactarius türü
mantarlarda yapı lifli değil gevrek olduğundan, bunlar kırılıp
parçalanırlar (sağda). Bu mutlak belirleyici özellikleri ile bu iki tür
mantarı kesin olarak saptamak olanaklıdır.

İki türü birbirinden ayıran ana özellik ise -başka bazı tali
özelliklerin yanında- Lactarius mantarlarda, mantarın kırılan yada
kesilen yüzeyinde "süt" adı verilen renksiz yada renkli bir sıvının
oluşmasıdır (Sağda-Lactarius volemus). Bu özellik, russulalarda asla
yoktur. (Solda-Russula vesca)


G- MANTAR ŞAPKASININ SAP İLE BAĞLANTISI:

Lamelli mantarlarda şapkanın sap ile bağlanma biçimi (Bak: Lamellerin
konumu) lamelli mantar cinslerinin tanınmasında oldukça belirleyicidir.
Bu açıdan bakıldığında lamelli mantarlar iki gruba ayrılabilir:

1-Şapka ile ayak birbirinden kolayca ayrılabilir.


Lamellerin serbest, yani ayaktan ayrık olduğu durumlarda,
humenium, (Bak: Humenium) şapkanın ayrı bir bölümünü oluşturur ve bu
nedenle ayaktan rahatlıkla ayrılabilmektedir. Bazan şapka ile ayak
arasında net bir ayrım çizgisi gözlenebilirken çoğu zaman bu ayrımı
gözleyebilmek icin büyüteç kullanmak gerekmektedir.

Aşağıda bu türden olan mantarlara örnekler verilmiştir:

a-Amanita türleri (Gelin mantarı, Padişah mantarı vb.)
b-Lepiota türleri /Pullu mantarlar (Şemsiye mantarı, Söbelen/pösteki
mantarı vb.)
c-Agaricus türleri/ Şampinyonlar (Kültür mantarı, çayır mantarı vb.)





2-Şapka ile ayak birbirine sıkıca bağlıdır.

Lamellerin bitişik yada inişli olduğu mantarlarda, şapka ile ayak üst
üste çakışmışlardır, dolayısıyla onları birbirlerinden ayırmak oldukça
zor yada imkansızdır.


H- MANTARI RENGİ:
I- MANTARIN KOKUSU:
J- MANTARIN TADI:

Bir mantar türünde dahi renk farklılığı oldukça büyüktür. Bu nedenle
mantarların rengi, tür belirlemede büyük önem taşımaz.

Renk özelliği genetik bir karakterdir, ancak mantarın yaşlılığı ve
nemliligi de renk üzerinde önemli rol oynarlar.

Bazı türler neme karşı çok daha hassastır ve nemlilik arttıkça renkleri
koyulaşırken, nemliliğin azalmasıyla renkleri de açılır.

Bazı mantarların renkleri de, örneğin Russula türleri, suda çözülen renk
maddeleri içerdiklerinden, yağışlı havalarda, suyla birlikte akıp
gider.
Pekçok mantarın çok özel bir kokusu vardır. Bu nedenle koku, mantarın
tanınmasında önemlidir. Ancak bir başka açıdan da koku, kişilere bağlı
bir duyudur, yani kişiden kişiye değişir. Bu nedenle başkaları için koku
tanımlamak oldukça zordur.Mantarın kokusu, en iyi şapkasının altından
alınır. Bazı kokular ancak mantarı kırdığınızda hissedilir, bazılari ise
çok ucucudurlar. Bu nedenle mantarı kırar kırmaz koklamak en doğru
yöntemdir.
Ayrıca, soğuk havada iyi koku alınmaz. Onun için koklarken, mantarı
avuç içine alıp ısıtmak yada oda sıcaklığına getirip koklamak en
iyisidir.
Mantarın tadının -mantar pişirilmeden yenmeyeceği icin- çig durumda
hiçbir anlamı yoktur.

Ayrıca zehirli mantarları tadarak tanımak da olanaksızdır. Biliniyor ki
pek çok zehirli mantarın tadı oldukça leziz(!)dir.

Mantar tatmanın gerekli oduğu, işe yarar tek bir istisnai durum vardır:
Russula cinsi mantarların yenen türlerini saptamak.
(Bak: Tat Yoklaması)




K- MANTAR SPORLARININ RENGİ:

Bir lamelli mantarın türünü belirlemede önemli bir yardımcı da, o
mantarın sporlarının rengidir. Genel olarak mantarın gelişmesinin
başlangıc evresinde, mantarın sporları oluşmadığı için, genç mantarları
bu yoldan tanımak olanaklı değildir. Mantar gelişip sporlar olgunlaştığı
zaman, sporlar şapkanın alt yüzüne renklerinin damgasını vururlar. Pek
çok mantarın lamellerinden bu renk kolaylıkla izlenebilir. Ama daha
güvenli olması için asağıda açıkladığımız SPOR İZİ deneyine başvurulur.

Spor İzi Deneyi:

Spor rengi araştırılacak mantarın sapını, şapkaya yakın bir yerden
keserek, şapkayı sapından ayırın (en az iki adet).

Şapkalardan birini beyaz, diğerini de siyah bir kağıdın üzerine,
lamelleri yere bakacak şekilde yerleştirin.

Şapkaların üzerine bir kase kapatın.

Bir kaç saat sonra, yada bu denemeyi akşamdan yaptıysanız, ertesi sabah,
kaseyi ve ardından mantar şapkasını dikkatlice kaldırın. Kağıt üzerinde
sporları, merkezden çevreye radyal sıralar halinde, rahatlıkla
göreceksiniz. Tabii ki renklerini de.

Not: Bu iz deneyi, çok kuru mantarlarda da iyi netice vermeyebilir.

Asağıda dört renk spor izi fotoğrafı görülüyor.

Beyaz spor izi Kırmızı spor izi Kahverengi spor izi Siyah spor izi

-Şemsiye mantarı
-Köy göçüren
-Horoz mantarı Clitopilus prunulus Örümcek mantarları
- Cortinarius orellanus
- Cortinarius rubellus - Kültür mantarı
- Söbelen
(Pösteki mantarı)



Bir mantarın türünü belirlemekte, başka özellikler de önemli rol
oynarlar:

Sap ile şapkanın göreli bağlantı biçimi:

Merkezi, eksantrik veya yandan bağlı.

Büyüme biçimi:

Tek tek, deste biçiminde, gruplar halinde, öbek öbek vb.



Konu Başına Dön / En Başa Dön




MANTARLAR NASIL YAŞIYORLAR

Daha önce de bahsettiğimiz gibi mantarlar bitki olmadıklarından
yaşamaları için gerekli besin maddesini (hidro karbonlar)
oluşturamazlar. Dolayısı ile organik maddeleri başka organizmalardan
sağlamak zorundadırlar. Bu besin maddelerinin yardımıyla hem kendi
bünyelerini inşa ederler hem de onları yakarak elde ettikleri enerji ile
yaşamları için gereken işlemleri yapabilirler.
Bu besin maddelerini diğer organizmalardan elde ediş biçimlerine göre
mantarlar üç ana gruba ayrılırlar:
Grup 1: SAPROFİT (Çürükçül)

Gerekli besin maddelerini ölü bitki ve hayvanlardan sağlayanlar. Bu
mantarlar, bakterilerle birlikte doğadaki ölü, organik maddeleri
parçalayıp ayrıştırırlar. Böylece ölü bitki ve hayvanlarda birikmiş
bulunan inorganik maddeler tekrar doğaya geri dönmüş olur. Pekçok çayır
mantarları, gübrelerde, çürümekte olan bitki ve ağaç kütüklerinde
yaşayan mantarlar bu gruptadırlar.


Grup 2: PARAZİT (Asalak)
Gereksinmelerini canlı organizmaların sırtından sağlayanlar. Bu
mantarlar bu nedenle canlı organizmalara zarar verir, çoğu zaman da
ölümlerine neden olur. Meyve küfleri, ayak mantarları bu gruba girerler.


Grup 3: MİKORHİZA (Ortak yaşar)
Gereksinimlerini canlı bitkilerle ortaklaşa oluşturan mantarlar. Bu
mantarlar ot ve ağaçlar ile karşılıklı yarara dayanan özel bir yaşam
biçimi (sembiyoz) kurmuşlardır. Bu yaşam biçiminde mantarın iplikçikleri
(miselyum), bitkilerin en ince kök uçları ile bağlantı kurarlar
(mikorhiza). Mantarlar suda çözülmüş mineral tuzlarını bitkiye verirken
bitkiden de organik besinleri, herşeyden önce karbonhidratları alırlar.
Bizim çayır ve ormanlarda meyvelerine rastladığımız mantarlarin (büyük
mantarlar) büyük bir bölümü bu gruba dahildirler. Bunların
ayrıştırıcılık görevleri yoktur, ancak bitkilerin daha iyi gelişmesinde
önemli katkıları bulunmaktadır.

Konu Başına Dön / En Başa Dön




MANTARLARIN ÜREMELERİ ve SPORLAR:

İlk başta da belirlediğimiz gibi mantarlar sporla üreyen canlılardır
(organizmalar). Üremeleri için gereken sporları oluşturmak için bizim
mantar dediğimiz meyveleri oluştururlar. Sporlar işte bu meyvelerin
içerisinde oluşurlar.
Mantarlarda sporlar belli bir yapı içinde oluşurlar. Bu yapılara
"humenium" adı verilmektedir. Bu yapılar değişik mantarlarda farklı
biçimdedirler ve sporların oluşma biçimleri de farklı farklıdır. Esas
olarak sporlar iki ana biçimde oluşurlar
Basidie mantarlar. Bu türlerde sporlar "basidium" adı verilen
memeciklerin uçlarında oluşurlar. Sayıları genel olarak dört tanedir
(nadiren 2, yada 6-8). Bu basidiumlar, mantar şapkalarının yapısına
bağlı olarak şapkanın altındaki lamellerin, dikenlerin yada çıkıntıların
dışında yada borucukların içerisinde "humenium" adı verilen ince bir
yapı oluştururlar. Bunlarda yapı aşağıya yönlenmiştir ve sporlar genel
olarak meyvanın alt yüzeyinde oluşurlar, ağırlıkları nedeniyle de
doğrudan yere üşerler. Bazı istisna türlerde ise sporlar meyvanın üst
yüzeyindedirler. Örneğin, Jelemantaları (Phragmobasidiemycetes sınıfı
mantarlar)
Sporkeseli Mantarlar. Bu türlerde sporlar, spor keseleri denilen boru
biçiminde yada yuvarlak keseciklerin içinde bulunurlar. Her kesenin
içinde sekiz tane (nadiren 4) spor bulunur. Bu tür mantarlarda yapı
(hümenium) yukarıya doğru yönlenmiştir ve olgunlaşan sporlar direk
yukarı doğru savrulurlar. Bu nedenle dış görünüşlerinden bu tür
mantarları saptamak olanaklıdır.

Sporkeseli mantarlardan "Geoglossaceae" familyası ile basidie
mantarlarından "Clavariaceae" familyalarında ise şakuli yapılar ve
tokmak biçiminde meyveler söz konusudur.
Kural olarak mantarların dış görünüşleri onların "humenium"lerinin yer
alış biçimlerini yansıtır.
Sporların, meyvaların içinde oluştuğu yapı (humenium). Bu yapılarda
meyva, küre, armut yada tokmak biçimindedir. Bu mantarların sapları
(ayakları) olabilir veya olmayabilir. Bu tür mantarlarda meyva eti,
zamanla kremsi, jelantinsi yada toz bir kitleye dönüşür. Sporların
olgunlaşması ile birlikte sporlar değişik biçimlerde meyvadan dışarı
atılırlar. Örneğin, meyvanın üsünde açılan bir delikten.
Sporların, meyvaların dış yüzeyinde oluştuğu, ancak bir şapkanın
olmadığı yapı. Bu mantarların çok çeşitleri vardır. Bir temel yüzey
üzerindeki ince bir zardan oluşan mantarlardan, kase, eyer, bulaşık
süngeri, tokmak, çalı yada mercan biçimindeki mantarlara kadar.
Sporların, meyvaların altında yada dış yüzeyinde oluştuğu, ancak bir
şapka ile korunmuş olmadığı yapı. Mantarın ilk oluşum evresinde,
humenium, mantarın içerisindedir, ancak sporların olgunlaşması ile
birlikte serbest kalırlar.

Mantar sporlarının şekil ve yapıları:
Basidie mantarlarda sporlar genel olarak bir ucunda sivri çıkıntıları
olan oval biçimdedirler. Bu çıkıntı onların basidiumun ucuna tutunma
noktalarını oluşturur.(basidiespor).
Sporkeselilerde ise sporların bu şekilde tutunma noktaları yoktur, kese
içindeki protoplazmada serbest halde bulunurlar (ascospor).
Sporların büyüklükleri ise çok değişkendir. Ancak büyüklük her tür için
sabit olarak kalır. Basidie mantarlarda büyüklük 3-25 mikrometre iken,
sporkeseli mantarların, iplikcik şeklindeki sporlarında 300-400
mikrometreyi bulur.
Yandaki resimde sporkeseli mantarlar ile basidie mantarlarda spor
biçimleri ve humeniumda yer alışları görülmektedir:
a-Sporkesesi
b-Basidium
c-Basidiespor (Basidie mantarların sporu)
d-Ascospor (sporkeseli mantarların sporu)
e-Basidieli bir lamelin kesiti
ba-Basidieler
Basidie mantarlarda esas olarak humeniumda hatta ayak ve/veya şapkada da
yeralan "Cystider" denilen bir tür hücre vardır. Başka bazı
niteliklerin yanında bu hücrelerin varlığı/yokluğu yada biçimi, tür
belirlemede çok önemli rol oynar. Örneğin Mycena ve Inocybe türlerinde.
pl-Pleurocystider (lamellerin yan tarafında bulunanlar)
ch-Cheilocystider (lamellerin - sivri kenarlarında- bulunanlar)