Genom Projesi

Bilim dünyası, yaşamı alt üst edecek yeni bir gelişmeye daha imza atarak
insan DNA'sının şifresini çözmeyi başardı. Çıkarılan "gen haritası"
sayesinde kalp ve kanser hastalığı tarihe karışacak ve insan yaşamının
kalitesi artarak uzayacak. Bilim tarihinde yeni bir dönüm noktası olan
gelişme, bilim adamlarının on yıla yakın süredir üzerinde çalıştıkları
insan genlerinin biokimyasal şifresinin çözülmesiyle elde edildi.
ABD Başkanı Bill Clinton ve İngiltere Başbakanı Tony Blair yaptıkları
ortak açıklama ile insanın genetik haritasının çözülmesi için yürütülen
''Human Genome Projesi''nin ilk aşaması tamamlandığını bildirdiler.
Genlerin deşifre edilmesiyle Alzheimer'den kansere değin bugüne kadar
başedilemeyen birçok hastalığa çare bulunacak. Yaşam kalitesi artacak,
insan ömrü uzayacak.
ABD Başkanı Bill Clinton, uluslararası çalışmalar sonucu insanların
genlerinin haritasının ortaya çıkarılmasını, tarihin en büyük
buluşlarından biri olarak nitelendirerek "Tanrı'nın yaşamı yarattığı
dili bugün öğreniyoruz" dedi.
Clinton, konuşmasında, genlerin haritasının çıkarılmasının, büyük
İtalyan matematikçi, astronom ve fizikçi Galileo Galilei'nin
buluşlarıyla eşit öneme sahip olduğunu belirterek, bu buluşla kanser,
şeker, Parkinson ve Alzheimer hastalığının tedavisinde yeni bir devir
açılacağını anlattı. İnsan genlerinin haritasının çıkarılmasının,
antibiyotiklerin bulunuşundan daha büyük bir başarı olduğunu anlatan
"Bu, 21'inci yüzyılın ilk dev teknolojik zaferi" diye konuştu.
Gen haritasının ortaya çıkarılması özellikle Amerikan, İngiliz, Alman ve
Japon bilim kuruluşlarının uzun yıllar süren çalışmaları sonucunda
sağlandı. Fransız ve Çinli bilim adamları da bu çalışmaya katkıda
bulundu.
Herşey 1953 yılında iki bilim adamının canlı hücresinde bir çeşit
genetik şifre olan DNA'yı bulmasıyla başladı. İngiliz bilim adamları
Francis Crick ve Amerikalı meslektaşı James Watson, DNA'yı bulduklarında
''yaşamın sırrını keşfettikleri'' söylüyorlardı. Herkes onlara şüpheyle
bakıyordu ama yüzde yüz haklıydılar. Hücre çekirdeğinde yer alan DNA,
bir insanın göz renginden ten rengine, vücut yapısından boyuna kadar
çeşitli fiziksel özelliklerini belirlemenin yanı sıra, sağlığı ve yaşam
süresi konusunda da önemli rol oynuyordu.

Human Genome Projesi nedir

18 ülkenin destek verdiği proje, 1990 yılının ekim ayında başladı.
Projenin amacı insanın gen haritasının, yani genetik şifresinin
çözülmesi.

Gen haritası nedir

Her insanda trilyonlarca hücre var. Hücre çekirdeğinde ise insanın
fiziksel ve sağlık durumunu belirleyen kromozomlar, kromozomlarda da
DNA'lar var. Buna bilimde ‘‘genetik şifre’’ deniyor.

DNA ne işe yarıyor

Kendi ekseninde dönen ve iplerle bağlanan bir asma merdiveni andıran DNA
sarmalında anne ve babadan alınan 23'er kromozom bulunuyor.
Kromozomların taşıdığı yaklaşık 100 bin gen, DNA sarmalının üzerinde yer
alıyor. Genler DNA'nın küçük bir bölümünü oluşturuyor.

Genler ne işe yarıyor

Genler insanın saç renginden, boyuna, ayak numarasından yakalanacağı
hastalıklara kadar kişinin hayatını belirleyen kimyasal madde olan
proteinlerin salgılanmasını sağlıyor.

Gen haritasının ne kadarı tamamlandı

DNA'nın şimdiye kadar yüzde 99'u deşifre edildi. Ancak şimdiye kadar
bunun sadece yüzde 21.1'inin ne işe yaradığı çözümlendi. Yüzde 65.7'si
ise ham halde. Bu kısımda kalan DNA alt ünitelerinin sıralanması ve tüm
genlerin tamamen deşifre edilmesinin 2003 yılında tamamlanması
bekleniyor.

Bu keşif nasıl işimize yarayacak

Hastalıkların teşhis ve tedavisi kolaylaşacak. Şeker, kalp, kanser gibi
her yıl milyonlarca insanın ölümüne neden olan hastalıklar çok önceden
teşhis edilip önlenebilecek.

Gen terapisi nedir

Hastalığa neden olan değişime uğramış gen onarılarak hastalık önlenmeye
çalışılıyor. Hatalı genin yerine sağlıklısı enjekte ediliyor. Human
Genome Projesi sayesinde araştırmacılar, şimdiye kadar Alzheimer, ırsi
bağırsak ve meme kanseri gibi birçok hastalık konusunda önemli genetik
bilgi sahibi oldular.

Hayvanların genetik haritaları niye çıkarılıyor

Fare ve meyve sineklerinin genetik işleyişiyle insanınki arasında büyük
benzerlikler bulunuyor. Onların genetik yapısının deşifre edilmesi,
insanın anlaşılmasını kolaylaştıracak.

Sağlık dışında gen haritası ne işe yarayacak

Gen haritası, biyoarkeoloji, antropoloji, evrim süreci ve tarihi
göçlerin anlaşılmasını kolaylaştıracak. Bu sayede insanların ne zaman,
nereden göç ettiğini, kimlerle akraba olduğumuzu öğrenebileceğiz.

Genetik sözlük

Genetik şifre: Hücre çekirdeğindeki kimyasal dille yazılmış formül.
Dioksiribo Nükleik Asit (DNA) denen bu şifre fosfat ve şekerden
oluşuyor. Tek yumurta ikizleri dışında iki kişinin aynı genetik şifreye
sahip olma olasılığı 2 milyonda birdir.

Gen: Yunanca doğum ya da başlangıç anlamındaki ‘genos’tan geliyor.
Yaşamı belirleyen genler, DNA sarmalında yer alıyor. Ancak genler
DNA'nın % 2 ile % 4'ünü oluşturuyor. Geri kalanına ise ‘boş’ DNA
deniyor. 28 bin ile 140 bin arasında gen olduğu sanılıyor.

Kromozom: İnsanlarda genleri taşıyan 23 çift kromozom bulunuyor.
Döllenme sırasında çocuk anneden 23 kromozom, babadan 23 kromozom
alıyor. Döllenme XX olarak gerçekleştiğinde bebeğin cinsiyeti kız, XY
olduğunda ise erkek oluyor. Kromozomlar birbirine eklense 160 milyar
kilometrelik şerit oluşur.

DNA sıralaması: DNA mikroskop altında dört renkte görünür. Bunlar A, T, C
ve G harfleriyle adlandırılır. Tüm canlılar bu harflerin yan yana
dizilmesinden oluşur. Bu dizinlerin 3 milyar farklı kombinasyonu vardır.

Gen terapisi: İnsana gen nakledilmesi ya da hatalı genin onarılarak
hastalığın tedavi edilmesine gen terapisi deniyor.

DNA alfabesi A, C, G ve T harflerinden oluşuyor. Harflerin dizilişi
tıpkı yan yana gelen harflerin bir kelimeyi oluşturması gibi gen
kodlarını meydana getiriyor. Her üç harften oluşan kod biramino asiti
temsil ediyor.

İnsandaki proteinleri 20 farklı amino asit blokunun kombinasyonu
üretiyor. Farklı kombinasyonlar ise proteinleri, keratin ya da
hemoglobin gibi farklı formlara sokuyor. Bilindiği üzere keratin saçın,
hemoglobin ise kanın ana proteinini teşkil ediyor.

İnsanlar arasındaki farklılıkları oluşturan DNA'ların
oranı binde 2. Yani bu orandaki genler de aynı olsa, bütün insanlar
birbirine tek yumurta ikizleri gibi birebir benzeyecek.

Bir kişi gününün her saniyesini gen haritasının bir harfini ezberlemekle
geçirecek olsa, haritanın tümünü ezberlemek için yüz yıl gerekli olur.

İnsanın gen yapısı şempanzeninkine yüzde 98 oranında uyuyor.

İnsanın her bir hücresinde 0.0001 santimlik bir yapının içinde yaklaşık
iki metre uzunluğunda DNA sıkıştırılmış vaziyette ve hepsi bir toplu
iğnenin başına sığacak büyüklükte.

Her hücredeki DNA kodu içinde tam 3 milyar gen harfi var. Vücutta ise
100 trilyon hücre bulunuyor.

Vücuttaki DNA'lar art arda getirildiğinde Güneş'le Dünya arasındaki
mesafenin 600 katına ulaşılıyor. (Yaklaşık 160 milyar kilometre.)