Türk Tarihinde Göç Hareketleri

Türklerin göç hareketleri, ilkçağlarda başladı, ortaçağların sonlarına
kadar sürdü. Bu dönem içinde bir çok Türk boyları, Orta Asya'dan
Hindistan, Uzakdoğu, Orta Avrupa ülkelerine göç ettiler. Bu göçler
sonunda birçok Türk devleti kuruldu.
Hun Türkleri, IV. yüzyılın sonlarına doğru Kuzeydoğu Asya'dan Doğu
Avrupa'ya göç ettiler. Zamanla güneydoğuya kayarak, Orta Avrupa'ya,
Balkanlara ve Tuna vadisine yerleştiler. Göktürkler'in bağımsızlıklarını
kazanmaları üzerine, Juan-juanlar, Avarlar adıyla Orta Avrupa'ya göç
etmek zorunda kaldılar (552'den sonra). Hun ve Avarların ardından Bulgar
Türkleri de Balkanlar'a (Tuna'nın güneyi) geldiler. Bunları, Türklerle
akraba olan ve kısmen beraber yaşamış bulunan Macar kabilelerinin Tuna
havzasına göç ederek yerleşmeleri takip etti. Daha sonra Peçenek
Türkleri, Balkanlar'da yerleştiler. Türklerin büyük kütleler halindeki
göçü, XI. yüzyılın sonunda oldu. 1071'de Sultan Alparslan'ın Bizans'ı
yenmesinden sonra, Türkler, büyük kafileler halinde Anadolu'ya
yerleştiler. XIII. yüzyıldaki Moğol istilâsından kaçan bir kısım Türk
aşiret ve boyları, İran yoluyla, Anadolu'ya geçtiler. Bu göçler
sırasında geçtikleri yerlerde, devletler kurdular. Göç hareketi, XV.
yüzyıla kadar sürdü ve on milyona yakın Türk, yurt değiştirdi. Başka bir
büyük Türk göçü de Osmanlı Devletinin kurulmasından sonra Rumeli, Ege
adaları, Mısır ve Kuzey Afrika ülkelerine oldu.

Osmanlı Devleti'nin belirli bir iskân siyaseti vardı. İlk devirlerde,
yeni fethedilen topraklara (özellikle Balkan yarımadasının çeşitli
yerlerine) Anadolu'dan konar-göçer aşiretler, Türkmenler ve Yörükler
yerleştirildi. Kıbrıs'ın fethinden sonra, oraya da bu şekilde göçler
yapıldı. Bu bölgelere zamanla beş milyon kadar Türk yerleşti. Göç
hareketi, imparatorluğun genişleme devresine kadar sürdü; duraklama
devrinde son buldu. Rumeli'deki toprakların kaybedilmesi üzerine,
buralardan gittikçe çekilen Osmanlı İmparatorluğu topraklarına doğru
göçler başladı. Budin'in terk edilmesinden sonra daha da hızlanan bu
göçlerde, hiçbir nizam görülmedi. Toprak kayıplarının 1700-1774 yılları
arasında artmasına paralel olarak, göç hareketleri hızlandı. Belli başlı
göçler, Kırım'dan, Kuzey Kafkasya'dan, Yunanistan'dan, Bulgaristan'dan,
Yugoslavya'dan, Doğu Türkistan'dan gelerek Anadolu üzerinde toplandı.

Kırım'dan. Kırım, Ruslar tarafından işgal ve tahrip edildiği sırada
(1771), 35 000 Kırımlı Türk, kılıçtan geçirildi. Bu türlü şiddet
hareketleri karşısında, Anadolu'ya ve Balkanlar'a göçler yapıldı
(1785-1788). Bu göçlerin en önemlisi, 1789-1790 yılları arasında oldu ve
1800'e kadar devam etti. Böylece, yaklaşık olarak 500 000 kişi
Kırım'dan ayrıldı. 1812'de Osmanlı Devletinin Rusya'ya karşı Fransa ile
işbirliği yapması üzerine Ruslar, Kırım Türklerine yeniden zulüm yapmaya
başladılar. 1815-1828 yılları arasında göçler devam etti. Kırım'dan
Türkiye'ye göçenler, Eskişehir yakınlarına yerleştiler. 1860-1862
yıllarındaki göçlere Nogaylar da katıldı ve 227 627 kişi göç etti.
1862'de, göç edenlerin sayısı 360 000 olarak tespit edildi. 1859-1864
yılları arasındaki Nogay göçleriyle birlikte göçmenlerin sayısı 700 000
oldu. 1874-1877 yıllarında yeni göç hareketleri görüldü. 1877-78
Osmanlı-Rus Savaşı'ndan (93 Harbi) sonraki göçler, 1890-1891'de daha da
arttı. Bu göçler sırasında Kırım'dan 18-20 000 kişi ayrıldı.
1902-1904'te de göç edenler oldu.

1871 yılına kadar gelen göçmenler, imparatorluğun Rumeli sahillerindeki
Köstence, Mangalya, Balçık, Burgaz, Varna şehirlerinden Balkanların
içine Vidin'e kadar yayıldılar. Trakya ve Anadolu'da ise İstanbul,
Edirne, Adana, Ankara, Bursa, Diyarbakır, Eskişehir, Halep, İzmir, Konya
ve Sivas şehirlerine yerleştiler.

Kuzey Kafkasya'dan. Türklerin yoğun bulundukları bölgelerden biri olan
Kuzey Kafkasya'ya ilk Rus akını, 1768'de oldu. Kuzey Kafkasya halkı,
önce Türklerle birlikte Ruslara karşı savaştı; fakat düşmanın sayıca
fazla olması yüzünden yenilerek, 10 000 kişilik bir kafile halinde
Anadolu'ya göç ettiler. 1780-1800 arasında göç edenlerin sayısı 30 000'i
buldu. 1812-1815'te 15 000, 1829'da 12 000 Kuzey Kafkasyalı Türk,
Anadolu'ya göç etti. 1829-1859 yılarında Ruslara karşı yapılan
bağımsızlık savaşlarındaki yenilgiler, Anadolu'ya yeni göçlerin
yapılması sonucunu doğurdu; 1855-1863 yılları arasında 295 000 kişi
Türkiye'ye göç etti. 1864'te Batı Kafkasya ve Kuban havalisindeki
Türkler, bir ay içinde yurtlarını terk etmek zorunda bırakıldılar. Bir
milyondan fazla göçmenin büyük bir kısmı, yollarda öldü; ancak 600 000'i
Trabzon, Samsun, Köstence ve Varna limanlarına gelebildi. Bir kısmı
Akdeniz ve Ege limanlarına ve İç Anadolu'ya gönderildi. Göçmenlere
yardım amacıyla, büyük şehirlerde yardım komisyonları kuruldu. Rumeli
limanlarına inen bir kısım göçmenler, Niş, Priştine ve Kosova
havalisine, Edirne ve İslimye taraflarına, Vidin eyaletine, Sofya ve
Berkofça sancaklarına, Ziştovi, Niğbolu ve Lofça'ya yerleştirildiler.
Rumeli'ye yerleşen Kafkas göçmenlerinin sayısı 175 000'i buldu.
Anadolu'ya gelenler de Amasya, Adana, Adapazarı, Bursa, Çankırı, İzmit,
İçel, Konya, Tokat ve Sivas'a, hattâ Halep, Şam, Amman ve Kıbrıs'a
yerleştirildiler. Sonu gelmeyen göçler devam ettiği sırada, 1877
Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) patlak verdi. Yeniden 500 000 kişi
Kafkasya'dan Anadolu'ya göç etti. 1886'da 4000 kişi daha Türkiye'ye göç
etti ve İzmit civarına yerleştirildi.

Âzerbaycan'dan. Âzerbaycan'dan yapılan göçler, 1800'den sonra başladı.
1812-1815 arasında 7000, 1829'da 9000, 1860'ta 18 000 Âzerbaycanlı,
Kars, Iğdır, Ardahan bölgelerine geldi. 1877'de göçler daha da
yoğunlaştı. Ayrıca, 1920'de 10 000 kişi daha göç etti.

Yunanistan'dan. 1820'de Mora isyanından sonra, Sakız, Girit, Epir ve
diğer adalardaki Türklerin korunması, Osmanlılar için büyük bir mesele
oldu. Avrupa'dan gelen gönüllü askerlerle Rum çeteciler, Teselya ve Ege
adaları ile Mora'da oturan Türk ve Müslüman halka zulmetmeye başladılar
ve 32 000 Müslüman Türkü öldürdüler. Rusya ile İngiltere arasında
yapılan anlaşma (1826) ile bağımsız Yunan devleti kuruldu ve Müslüman
halkı Yunanistan'dan çıkarma kararı alındı. Mora'da bulunan Türklere ait
arazi satın alınacak, halk, Osmanlı Devletinin bir kısım bölgelerine
göç edecekti. Bu teklif Osmanlı Devleti tarafından reddolununca,
Rus-İngiliz baskısına Fransızlar da katıldı. Osmanlı donanması,
Navarin'de yakıldı (20 Kasım 1827). Fransızlar, karaya asker çıkardılar.
1828'de Rusya da harp ilan edince, Osmanlı Devleti, zor durumda kaldı.
Edirne'ye ve Erzurum'a kadar Osmanlı toprakları saldırıya uğradı.
Anadolu'ya göç başladı. İmzalanan Edirne Antlaşması'yla (1829) savaş son
buldu. Yunanistan, Osmanlı Devleti tarafından tanındı. Bölgedeki
Türklerin göç anlaşması İstanbul'da kabul edildi (1830). II. Mahmud Han,
bu antlaşmayı önce kabul etmek istemedi, fakat İngiltere ve Fransa'nın
baskısıyla, Mora'da oturan Türklerin altı ay içinde burayı boşaltmaları
istendi. II. Mahmud Han, Mora'da daha fazla kan dökülmesini istemediği
için, antlaşmanın şer'i şerîfe aykırı olmadığına dair şeyhülislâmdan
fetva aldı, sonra Mora'dan Türk göçü başladı. Girit'te Rum katliâmı
şiddetlenince (1864), buradaki Türk halkı zor durumda kaldı. Neticede
Girit'ten Anadolu'ya ve İstanbul'a 60 000 kişi göç etti. Birinci Dünya
Savaşı'ndan sonra, Yunanistan'daki Türklerden bir kısmı, Anadolu'ya göç
ettiler. Kurtuluş Savaşı'nı takip eden Lozan Antlaşması hükümlerine göre
yapılan mübadele sonunda, Türkiye'ye pek çok Türk ailesi göç etti
(1923-1933 yılları arasında 384 000 kişi).

Göçler, 1934-1960 arasında da devam etti 23 788 kişi Türkiye'ye geldi.
1960-1970 arasında 2081 kişi Yunanistan'dan Türkiye'ye yerleşti.

Bulgaristan'dan. Rusların 1828'de Tuna'yı aşarak Edirne'ye kadar gelmesi
ve Bulgarları Türklerin üzerine saldırtması sonucunda bozguna uğrayan
şehir ve kasabalardan, perişan halde 30 000 Türk, Türkiye'ye göç etti.
1876'da Rusya, Almanya ve Avusturya tarafından Balkanlar bölündü.
Avusturya, Bosna-Hersek'i aldı, ayrıca Bulgarlara ve Sırplara, Rusya
himayesinde bağımsızlık verildi. Aynı yıl Bulgarlar, Türklere karşı
şiddet hareketlerine giriştiler; buradaki Türkleri korumakla görevli
Türk ordusunun hareketi, Avrupa devletlerinin müdahalesiyle durduruldu.
Binlerce Türk, Edirne, İstanbul ve Anadolu'ya göç etti. 1877 Osmanlı-Rus
Savaşından sonra yapılan Berlin Antlaşması'yla Bulgaristan devletinin
kurulması kabul edildi. Bu durum, Bulgaristan'daki Türkler için kötü
oldu ve 1876-1878 yılları arasında 200 000 Türk Edirne ve civarına
yerleşti. 300 000 göçmen, Rumeli'den Anadolu'ya geçti. 75 000'i Halep ve
Şam'a, 25000'i Adana'ya, 10 000'i Konya ve Kastamonu'ya, 10 000'i
Kıbrıs'a yerleşti. Sivas, Amasya ve Diyarbakır'a beşer bin kişi,
Cezayir'e 500 kişi gönderildi. Kuzey Bulgaristan'dan göç eden bir kısım
Türkler, Rodoplar'da Ruslarla çarpışan Pomaklarla birleştiler. Birçok
silâhlı saldırıya uğrayan göç kafilesi, ağır kayıplar vererek Türkiye'ye
gelebildi. Doğu ve Batı Trakya ile İstanbul göçmenlerle doldu.

Birinci Dünya Savaşında Bulgaristan, Türkiye'nin müttefiki olunca, göç
eden kafilelere bazı kolaylıklar gösterdi, fakat ellerindeki mal ve
mülkün bedelini değerinden çok düşük olarak ödedi.

1885-1923 yılları arsında Türkiye'ye 500 000 kişi göç etti. 1927'den
sonra yeniden şiddet hareketleri görüldü. Deliorman Türkleri,
Bulgaristan'dan Türkiye'ye göçü göze alamadılar ve 1930-1933'te
Romanya'ya, buradan da Köstence yoluyla Türkiye'ye geldiler. 1923-1933
yılları arasında göç edenlerin sayısı 101 507'dir. Yine Bulgaristan'dan
1934-1960 arasında 272 971 kişi Türkiye'ye göç etti. 1951-1952
yıllarında Bulgarlar, 154 385 Türk vatandaşını Edirne'ye gönderdi. Bütün
bu göçlere rağmen bugün Bulgaristan'da halen 1 milyonun üstünde Türk
vardır. Bu Türkler için, Bulgaristan yeni göç planları hazırladı. Buna
göre, Türkiye'de yakın akrabaları bulunan Türkler, Türkiye'ye göç
edebilecekti. 1970 yılının her ayında kafileler halinde Türkiye'ye
göçler başladı. Türkiye'ye 1960-1970 arasında Bulgaristan'dan gelen
serbest göçmenlerin sayısı 13125'tir.

Romanya'dan. Romanya toprakları, Osmanlı İmparatorluğunun
idaresindeyken, Besaraa ve Kırım'dan onbinlerce Türk buraya yerleşti.
1806-1812 Osmanlı-Rus savaşlarında, Rus orduları Tuna'yı aşarak Şumnu'ya
kadar ilerlediği sırada, Akkerman, Bender, İsmail kalelerinde
muhasarada kalan Türkler, Dobruca'ya; Eflâk ve Boğdan'da bulunanlar da
güneye doğru göç ettiler. Böylece gelmiş olan bu göçmenlerin sayısı, 200
000 kişiyi aştı. Birçoğu da Anadolu'ya ve özellikle Eskişehir'e
yerleşti. 1826'da yapılan Akkerman antlaşmasıyla, Müslüman ve Türklerin
bu bölgede oturması şartlara bağlandı. Besaraa, 1877-1878 Osmanlı-Rus
Savaşından sonra Rusların eline geçti. Dobruca, Rumenlere verildi. Devam
eden Rus saldırılarından zarar gören Türkler, göç etmeye başladılar.
Sonraki yıllarda Dobruca'dan 80-90 000 Türk, yurtlarını terk ederek
Anadolu'ya yerleştiler. Bölgede kalan Türklerin Romen ordusuna alınmak
istenmesi üzerine, Türkiye'ye yeniden göç başladı (1883). 1899'daki
kıtlıkta Türk ahâli, Tulça sancağından Köstence ve Tulça yoluyla,
denizden Anadolu'ya geçtiler. 1900-1923 arasında, göçlerde bir azalma
görüldü. 1923'ten sonra, Dobruca'dan yeni göçler başladı. 1923-1933
arasında 33 852 kişi göç etti. Türklerden boşalan yerlere yerleştirilen
Makedonyalı Ulahlar, takındıkları sert tavırlarla, Türk halkını
fazlasıyla rahatsız ettiler. Bu durum, yeni Türk göçlerine sebep oldu.
1934'te 15 321 kişi göç etti. Romen hükümeti ile yapılan anlaşmalarla,
göç işleri bir düzene sokuldu. 1935-1939 arası, toplam olarak 64 570
kişi göç etti. Romanya, 1939'da güney Dobruca'yı Bulgarlara bıraktı ve
burada kalan 8000 Türk, 1952'de Türkiye'ye gönderildi. 1934-1960 yılları
arasında Romanya'dan göç edenlerin sayısı 87 476'dır. Bu göçmenler,
Trakya, Batı Anadolu ve diğer bölgelere yerleştirildiler. 1960-1970
arasında Romanya'dan 271 serbest göçmen geldi.

Yugoslavya'dan. 1804'te isyan eden Sırpların şiddet hareketleri
sırasında, Semendire'ye bağlı yerlerde Türklere karşı girişilen
katliâmdan kaçanlar, Rumeli ve Bosna-Hersek'e göç ettiler. 1806-1812
Osmanlı-Rus savaşının başlamasıyla Ruslardan yardım gören Sırplar,
Türkler üzerindeki şiddet hareketlerini ve baskıyı daha da arttırdılar.
Bu sırada kaçabilen Türkler, Manastır, Üsküp ve Kosova'ya yerleştiler.
1826'da imzalanan Akkerman antlaşmasıyla, 150 000'e yakın Türk,
Sırbistan'dan çıkarıldı; Belgrad ve diğer Türk kalelerinden 15 000 kadar
Türk, Anadolu'ya göç ederek Sakarya ırmağı çevresine yerleşti.
1908-1923 yılları arasında 300 000, 1923-1933 arasında da 108 179 Türk,
Türkiye'ye göç etti. Yugoslavya'daki rejim değişikliğinden sonra da göç
hareketleri devam etti. 1934-1960 yıllarında 160 922 kişi Türkiye'ye
yerleşti. Yugoslavya'dan göçler, daha sonraki yılarda da yakın zamana
kadar devam etmiştir. 1960-1970 arasında 43 753 serbest göçmen
gelmiştir.

Doğu Türkistan'dan. Bugün Çin idaresinde olan Doğu Türkistan, zengin
madenlere sahip olması yüzünden bir çok istilâya uğradı. Bölgedeki halk
göç etmeğe başladı. 1917'de 20 000 kişilik bir kafile Tibet'e, buradan
da 1940'ta Hindistan'a sığındı. 1949'da Çin baskısından kaçan 7000
Türkistanlı, Türkiye'ye göç için yola çıktılar; bunlardan ancak 852 kişi
Türkiye'ye gelebildi (1953) ve Adana, Konya, Kayseri, Niğde ve
Salihli'ye yerleştirildi. Kısaca Türkistan'dan 1934-1960 arasında 2128
göçmen geldi. Türkistan'dan 1960-1970 arasında gelen serbest göçmenlerin
sayısı 169'dur.

Kıbrıs'tan. 1570'te Osmanlı idaresine geçen Kıbrıs'a, Anadolu'nun güney
vilayetlerinden 50-60 bin Türk yerleştirildi. Böylece, adanın nüfusu 200
000'e çıktı. Ada, İngilizlere kiralanınca (1878), buradaki Türk halkı,
Anadolu'ya göç etmeğe başladı. Bu göçlerle 15 000 kişi Anadolu'ya geldi.
Lozan antlaşmasıyla ada İngilizlere bırakılınca, göçler daha da
hızlandı ve 24 000 kişi Türkiye'ye geldi. 1878'den itibaren göç
edenlerin sayısı 70 000'i buldu. Gelenlerin çoğu Ankara, İstanbul ve
İzmir'e yerleştirildi.