Uzun Hasan

Akkoyunlu hükümdarlarından. Oğuzların Bayındır boyundan, Akkoyunlu
Hanedanının kurucusu Kara Yülük Osman’ın torunu olup, babası Celâleddîn
Ali Beydir. 1423 yılında Diyarbakır’da doğdu. Uzun Hasan’ın gençliği,
Akkoyunlu emirî Hamza Bey ile Cihangir arasında vukû bulan savaşlarla
geçti. Hamza Beyin vefâtından sonra, Akkoyunlu tahtına ağabeyi Cihangir
geçti. Kardeşi Hasan Beyin büyük gayret ve yardımları sonucu iktidarı
ele geçiren Cihangir, Ergani ve çevresini ona ikta olarak verdi.
Cihangir Bey (1444-1463), 1455’te amcaları Şeyh Hasan ve Kasım’a karşı
kardeşi Uzun Hasan’ı gönderdi. Uzun Hasan amcalarını mağlup etti.
Erzincan valisi, Cihangir Beye isyan edince, Uzun Hasan onu da itaat
altına aldı. 1452’de Karakoyunlular karşısında bozguna uğrayan Cihangir,
Şah Cihan’ın hâkimiyeti altına düşünce, Hasan Bey, kuvvetleriyle bizzat
harekete geçti. Erzincan ve Van Gölü çevresini yağmaladı. Malazgirt
Hâkimi Kasım Beyin kuvvetlerini bozguna uğrattı. 1453’te ağabeyinin
Diyarbakır’ı terk ettiğini haber alınca, süratle gelerek şehri ele
geçirdi ve beyliğini îlân etti.
Uzun Hasan, Akkoyunlu tahtına sâhip olmasıyla, iktidarını kuvvetlendirme
faaliyeti içine girdi. Cesur, tedbirli ve cömert olduğundan ordunun
kendisine itaati tamdı. Akkoyunluların düşmanı Karakoyunlu Şah Cihan’ın,
Erdebil’den hudut dışı ettiği Safevîlî Şeyh Cüneyd’i ülkesine dâvet
etti. 1456’da, Diyarbakır’a gelen Şeyh Cüneyd’e, kızkardeşi Hatice
Begüm’ü verip, evlendirdi. Uzun Hasan’ın, Şeyh Cüneyd ile münâsebeti ve
hânedana akrabâ yapması Akkoyunluların, Türk ve İslâm âleminin aleyhine
oldu. Akkoyunlu-Safevî münâsebeti önce gizli, Şah İsmâil’den sonra da
aşikâr pek çok hâdiselere sebep oldu (Bkz. Safevîler). Anadolu çok zarar
gördü. Trabzon Rum İmparatoru Kalo İonnas, Osmanlılara karşı ittifak
teklif edince, kızı Katerina Despina’yı isteyip karşılığında 1458’de
antlaşma imzâlandı. Katerina Despina, Akkoyunlulara gelin gelince, Uzun
Hasan’ı, Osmanlılar aleyhine faaliyet içine soktu. Trabzon Rum
İmparatorluğu, Uzun Hasan’ı İstanbul’un fethinden sonra, sürekli,
Osmanlılar aleyhine kışkırttı. Trabzon Rum İmparatorluğunun, Osmanlılara
ödeyecekleri otuz bin altından vazgeçilmesi için aracılık yaptı. Uzun
Hasan, yeğeni Murad’ı İstanbul’a gönderdi. Osmanlı Sultanı Fâtih’ten,
Trabzon Rum İmparatorluğu vergisinin affedilmesinden başka, Katerina
Despina’ya çeyiz olarak verilmiş olan Kayseri bölgesini ve önceki
hediyeleri istedi. Fâtih, vergi işini bölgeye gelerek bizzat
halledeceğini bildirdi. Fâtih, Uzun Hasan ve müttefiki Trabzon Rum
İmparatorluğu ile Gürcülere karşı 1461’de harekete geçti. Uzun Hasan’ın,
1459’da zaptettiği Koyulhisar’ı aldı. Akkoyunlu ordusu Erzincan’daki
Munzur Dağlarında Osmanlılara yenildi. Uzun Hasan, annesini Fâtih’e
gönderip, antlaşma sağlandı. Fâtih, 1461’de Trabzon’u fethedip,
bölgedeki Rum hâkimiyetine son verdi. Uzun Hasan, Akkoyunluların
batısındaki devamlı genişleyen Osmanlılara karşı, bölgedeki hâkimiyetini
kuvvetlendirme siyâsetini tâkip etti. Mısır Memlûklarından Harput’u
alıp, Gürcistan’a akın harekâtı yaptırdı. Âzerbaycan ve Irak’a hâkim
Karakoyunlular hükümdarı Cihan Şahı, 1467’de yenerek, öldürttü.
Karakoyunluların müttefiki Şeybânîlerden Ebû Saîd’in saldırısını, 1469
başında bertaraf etti. Ebû Saîd’i öldürttü. Karakoyunlu Devletine son
verip, ülkelerine hâkim oldu. Anadolu beyliklerinden Karamanlıları,
Osmanlılara karşı kışkırttı. Avrupa devletlerinden Venediklilerden,
Osmanlılara karşı kullanılmak üzere malzeme ve yardımcı kuvvet istedi.
Venedik, Papalık, Cenova ve Karamanlılarla ittifak yaptı. Fâtih, Uzun
Hasan’ın faaliyetlerini dikkatle tâkip ediyordu. Uzun Hasan’a karşı
harekete geçip, hazırlıklarını tamamladı. Uzun Hasan ve Papa, Fâtih’in
hazırlıkları üzerine, Venediklilerden top, teknik malzeme ve cephâne
yardımıyla Almanya, Fransa ve İspanya’yı, Osmanlılara karşı harekete
geçirdiler. Hıristiyan donanması, Uzun Hasan’a yardım için Akdeniz
sâhiline çıkarma yaptı. 1473 Mart ayında sefere çıkan Osmanlı ordusu,
Ağustos ayında Akkoyunlu topraklarına girdi. Bayburt’tan Tercan’a geldi.
Uzun Hasan ordusuyla, Fâtih’in ordusu, 11 Ağustos 1473 târihinde,
Otlukbeli’nde karşılaştı. Uzun Hasan, zekî, cesur bir kumandan olmasına
rağmen, Fâtih ve Osmanlı ordusunun ateşli silâhlardaki teknik üstünlük
ve stratejisine karşı duramadı. Akkoyunlu ordusu bozulunca, Uzun Hasan,
muhârebe meydanından kaçtı (Bkz. Otlukbeli Meydan Muhârebesi). Uzun
Hasan Tebriz’e gelip, ordusunu tekrar toparlamaya başladı. Osmanlıların
devamlı genişleyip, bölgede hâkimiyetini artırması üzerine başşehrini
Diyarbakır’dan Tebriz’e naklettirdi. Otlukbeli yenilgisinden sonra,
Gürcistan vâlileri, Uzun Hasan’a itaatsız olmaya başladılar. 1477
sonbaharında, âsi vâlileri itaat altına almak için Gürcistan Seferine
çıktı. Tiflis’e harpsiz girdi. Bölgedeki prenslikleri tekrar itâat
altına aldı. 1477 yılı sonunda Gürcistan’da hastalanıp, Tebriz’e geldi.
1478 yılı başında hastalığı artıp, 7 Ocak gecesi, Tebriz’de vefât etti.
Kendi yaptırdığı Nasriyye Medresesi avlusuna defnedildi. Uzun Hasan’dan
sonra oğlu Halil, Akkoyunlu hükümdarı oldu.

Uzun Hasan, büyük bir devlet adamı ve kumandan olmasına rağmen, Osmanlı
Sultanı Fâtih ile mücâdeleye kalkışması tâlihsizliğidir. Lakâbı
Nusreddîn Ebû Nasr’dır. İlmî, dînî, sosyal ve devlet teşkilâtıyla
alâkalı mîmârî eserler yaptırdı. Tebriz’de Nasriyye Medresesini
yaptırıp, bakımı için vakıflar kurdu. Nasriyye Medresesinin yanında
câmi, bir de hastâne yaptırdı. Hastâne çok geniş olup, binden fazla
hastaya hizmet verirdi. Hastânenin bitişiğindeki mutfakta, fakir ve
kimsesizlere yemek verilirdi. Tebriz’de meşhur Heşt-Behişt Sarayının
inşâsını başlattı. Fırat’ın kolu üzerinde Taşköprü’yü yaptırdı. Uzun
Hasan, ilim ve âlimleri sevdiğinden, Akkoyunlu ülkesinde pek çok meşhur
âlim bulunurdu. Meşhur astronom Ali Kuşçu, Uzun Hasan’ın sarayında olup,
büyük itibâr görürdü. Fâtih’e elçi olarak gönderilen Ali Kuşçu, daha
sonra tekrar gelerek İstanbul’da ilim öğretmeye, talebe yetiştirmeye
devam etmiştir. Uzun Hasan’ın sarayında Ali Kuşçu’dan başka, Mevlânâ
Mahmûd Şârihi, Şirâzi Mehmed Münşî ve fıkıh âlimi İmâm Ali de bulunurdu.
Uzun Hasan’ın hükümdarlığı zamânında, büyük İslâm âlimi, edib ve Kadı
Celâleddîn-i Muhammed Devânî, çok kitap yazıp, bunlardan Ahlak-ı Celâli
pek meşhurdur. Uzun Hasan’ın târihçisi Mevlânâ Ebû Bekr-i Zihrani,
Kitab-ı Diyarbekriyye de denen Târih-i Selâtin-i Türkmen adlı eserini
yazdı. Fazlullah Ruzbehan, Târih-i Alemârâyı Emînî’yi, Uzun Hasan’ın
oğlu Yâkub için yazdı.

Uzun Hasan, Akkoyunlu Devlet teşkilâtını Osmanlılar usûlünde
tertipleyip, kuvvetlendirdi. Akkoyunlu Devletini, İslâm, Oğuz boy töresi
ve Osmanlı-Timurlu-Fars karakterinde teşkilâtlandırdı.