Anadolu Eyaleti

Osmanlı Devletinin iki önemli taşra teşkilatından biri. Daima vezir
rütbesinde Beylerbeyi tarafından idare edilirdi. Protokolde; Mısır,
Budin ve Rumeli eyaletlerinden sonra dördüncü sırada yer almaktaydı.
Rumeli eyaletinin 1362 senesinde kurulmasından sonra, 1393’te de Anadolu
eyaleti kuruldu. Eyaletin merkezi önceleri Ankara idi.Yıldırım Bayezid
Han 1393’te Kara Timurtaş Paşayı Ankara’ya Anadolu valisi olarak tayin
etti. Fatih Sultan Mehmed Han, tahta çıkınca o zaman Anadolu beylerbeyi
olan İsa Beyi bu görevden alarak yerine İshak Paşayı tayin ettikten
sonra beyliğin merkezi Kütahya’ya taşındı. Kanuni Sultan Süleyman’ın
şehzadeleri Bayezid ve Selim’in Kütahya’yı idare ettikleri 1550-1558 ve
1562-1566 seneleri arasında Anadolu eyaletinin merkezi tekrar Ankara
oldu.
Sultan İkinci Bayezid devrindeki kayıtlara göre, Anadolu eyaletinin
aşağıdaki on yedi sancaktan meydana geldiği görülmektedir: Kütahya,
Saruhan (Manisa ve yöresi), Hüdavendigar (Bursa ve çevresi), Aydın,
Menteşe (Muğla ve çevresi), Bolu, Hamid (Isparta ve çevresi), Ankara
Kengırı (Çankırı ve çevresi), Kastamonu, Karahisar-ı sahip (Afyon ve
çevresi), Kocaeli (İzmit ve çevresi), Biga, Karesi (Balıkesir ve
çevresi), Sultanönü (Eskişehir ve çevresi), Alaiye (Alanya ve çevresi),
Teke (Antalya ve çevresi).

Anadolu eyaleti, 16. asrın sonlarına kadar on yedi sancağını muhafaza
etmiştir. Daha sonra üç sancağı başka yerlere bağlanmıştır. Önce Alaiye
sancağı Kıbrıs eyaletine, daha sonra Biga ve Kocaeli sancakları ayrı
zamanlarda Kapdan Paşa eyaletine bağlanmıştır.

İkinci Bayezid Han devrinde yapılan tahrirlere göre, Anadolu eyaletinde
103’ü zaim ve 7.500’ü sipahi olmak üzere 7.603 timar sahibi vardı ve
5.372 cebelü ile birlikte bu sırada Anadolu beylerbeyinin emri altında
savaşa iştirak edebilecek sipahi adaylarının mevcudu 12.975 civarında
idi. Kanuni Sultan Süleyman devrinde yapılan tahrirlere göre, Anadolu
eyaletinde 160 kaza, 154 nefs-i şehir ve kasaba, 12.527 köy, 1887 cemaat
bulunmakta idi. 1560-1580 seneleri arasında 5.372 olan cebelülerin
sayısı 10.025’i bulmuştur. Bu da timar sahiplerinin harbe götürmek
mecburiyetinde olduğu cebelü adedinin büyük ölçüde arttığını
göstermektedir. Anadolu eyaletinin sancak sayısı on dörde indirildiğinde
298’i zeamet ve 7.188’i timar olmak üzere 7.486 kılıç timar sahibi
bulunuyordu.

1609 senesinde on dört sancaklı Anadolu eyaletinde 195 zeamet, 7166
timar olmak üzere toplam 7.311 kılıç ve cebelüleri ile beraber 17.000
asker bulunuyordu. On yedinci asırda ve daha sonraki asırlarda eyalet
teşkilatı değişinceye kadar durum bu şekilde devam etmiştir. Anadolu
eyaleti, 1825’te çok küçülmüş, yine Kütahya merkez olmak üzere
Afyonkarahisar, Sultanönü ve Ankara’dan ibaret kalmış, hatta kısa bir
süre sonra Afyon da hariç bırakılmıştır. Eyalet, 1864’te idari
teşkilatta yapılan değişikliklerden sonra vilayetlere ayrıldı.