Bitkilerde ve hayvanlarda her tür kendine özgü sabit sayida kromozom
içerir. Kromozomlarin sayisi mitoz bölünmedeki düzenli ve kesin
olaylarla sabit tutulur. Bir çok hayvan ve bitkide kromozom sayisi
esittir. Fakat kromozomlardaki kalitim faktörleri farklidir.
Ilk defa 1840 yilinda botanikci HOFMEISTER tarafindan Tradescantia
bitkisinin polen hücrelerinde görülmüs ve 1888 yilinda WALDEYER
tarafindan da kromozom adi verilmistir.
Hiçbir zaman yeniden yapilmazlar, ya eskiden var olan kromozomlarin
bölünmesinden ya da tamamlama sentezleri ile yapilirlar. Yasamin
sürekliligi kromozomlarin devamliligina dayanir. Her canlida
kromozomlarin sekli farkli olmasina karsin ayni türde ayni kromozomlarin
sekilleri birbirine benzerdir.
Örnegin; 3. kromozom bir türde ayni sekle sahip olmasina karsilik, yine
ayni türde 3. ile 8. kromozomlarin sekilleri birbirinden farklidir.
Sayilari türden türe fakli olur. Sayisi ile organizasyonu arasinda
herhangi bir baglanti yoktur. Küçük bir kromozom daha fazla gen
tasiyabilir. Örnegin, Ascaris megalocephala univelans'de 2n = 2 (bilinen
en az sayida kromozom tasiyan canli), Drosophila melanogaster'de2n = 8,
insanda 2n = 46, keçide 2n = 60, bir tür istakozda 2n = 200,
Ophyoglossum vulgatum (bir çesit egrelti otu)' 2n = 500 (canlilar
arasinda bilinen en fazla kromozom sayili bitki) kromozom vardir. Normal
vücut hücreleri anadan ve babadan gelen birer kromozom takimina
sahiptir. Ana ve babadan gelen es kromozomlarin sekilleri ve
büyüklükleri (esey kromozomlari hariç) birbirne esittir. Bu çift
kromozom takimi bütün vücut hücrelerinde bulunur. Böyle hücrelere
somatik hücreler adi verilir. Kromozom sayisi bakimindanda diploittir
denir ve 2n ile gösterilir. Fakat esey hücrelerinde, ergin gametlerde ve
bazi ilkel canlilarin bütün hayat devrelerinde (yalniz zigot halinde
diploid) kromozomlar eslerinden yoksundur. Partenogenetik çogalan bazi
hayvanlarda, örnegin, erkek arilarda, vücut hücrelerinin kromozom sayisi
disilerinin somatik hücrelerindekinin yarisi kadardir. Ya erkek ya da
disi esey kromozomunu bulunduranlara germinatif hücreler denir. Esi
olmayan kromozomlara da haploid denir ve "n" simgesiyle gösterilir.
Kromozom sayisi sabit olmakla birlikte bazi özellesmis hücrelerde,
örnegin, böceklerin, özellikle bazi sineklerin tükrük bezlerinde bu sayi
2n'nin katlari seklinde bir artis gösterir. Burada kromozomlar çekirdek
zari parçalanmaksizin çogalirlar. Buna endomitozis ve kromozom durumuna
da poliploidi denir. Çekirdek büyüklügü kromozomlarin miktarina bagli
oldugundan, poliploidide çekirdek hacminde büyüme görülür.
Normal bir hücrede kromozomlar gözükmez. Profazin baslangicindan
baslayarak gittikçe yay seklinde kivrilan ve kalinlasan ince kromatin
agi seklindedir. Sonunda türlere özgü seklini alincaya kadar kivrilma
devam eder. Dinoflagellata'da kromozomlar her zaman gözükür. Çünkü
bunlarda çekirdek zari yoktur ve DNA bazik proteinlere bagli degildir.
Bu tip hücrelere mezokaryotik hücreler denir. Bir kromozomu kaba taslak
distan incelersek su kisimlar görülür. Aralarinda genel olarak açi
bulunan iki koldan olusur. Kollar primer bogumla birbirinden
ayrilmistir, buna sentromer (=kinetokor) denir. Iki kolu birbirine esit
olan kromozomlara metasentrik, esit olmayanlara ise supmetasentrik
denir. Bir kollu gibi görünenlere akrosentrik (bunlarin sentromerleri
kromozomun ucundadir) kromozom denir. Bazi hayvan gruplari bu üç tipten
yalniz birine sahiptir. Örnegin amfibiler yalniz metasentrik
kromozomlara sahiptir.
Kromozomlar üzerinde primer (birincil) bogumlardan baska, sekonder
(ikincil) bogumlarda bulunabilir. Bazen (genellikle) kromozomun uç
kisminda uydu (stallit) denilen yuvarlak ya da uzunca bir yapi bulunur.
Uydu, kromozoma ince bir kromatin ipligiyle baglidir. Bu tip
kromozomlara SAT kromozomlar denir. Sentromerler kromozomun ig ipligine
takilmasini saglar. Sentromeri olmayan bir kromozom bölünmeye katilamaz.
ve tasfiye olur. Bu bogulma yerlerinde bulunan genler, rRNA'lari ve
dolayisiyla çekirdekcikleri organize ederler. Bu genler çok defa
yüzlerce kopya halinde bulunur ve buna gen amplifikasyonu ya da redunanz
denir. Kromozomlarin uçlarina da telomer denir.
