Francis Bacon - Yaşamı Ve Savunduğu Düşünceleri

(1561-1626) Kimi felsefe tarihçilerinin "modern felsefe"yi çoğunluk
yapıldığı üzere Descartes ’la değil de kendisiyle başlattıkları,
bilimsel deneycilik düşüncesinin . öncülüğünü yapmış İngiliz fılozof ve
denemeci. Locke' tan Hume'a, John Stuart Mill'den Bertrand Russell 'a
uzanan İngiliz deneyciliğinin kurucusu olarak görülen Francis Bacon
geniş bir yelpazeye yayılan kuramsal ve yazınsal yapıtlar üretmiştir.

Aslında Bacon bilimleri yeniden düzenlemek amacıyla font
color="#336600">Instauratio Magna (Büyük Yenileme) Bacon 'ın bu
tasarısı bilimlerin yeniden bölümlendirilmesini, yeni bir araştırma
yöntemini, bilimsel gözlemlerin ve olguların toplanmasını, yeni yöntemin
örneklerini ve bu yöntemin uygulamasından doğacak olan yeni felsefenin
kendisini açıklamaktan oluşuyordu. Ne var ki Bacon bu dev çalışmanın
yalnızca kimi parçalarını tamamlayabilmiştir. (Her ne kadar Bacon bu adı
taşıyan bir kitabı 1620 yılında çıkarmışsa da yayımlanan kitap
tasarladığı dev yapıtın yalnızca bir taslağı niteliğindeydi.) Bu
parçalardan biri olan Bilimlerin Saygınlığı ve Gelişimi (De dignitate et
augmentis scientiarum, 1623) adli çalışma İngilizce yazılmış ilk önemli
felsefe yapıtı olan Öğrenmenin İlerleyişi ’ nin (The Advancement of
Learning, 1605) gözden geçirimiş bir uyarlamasıdır. Tamamlanamayan büyük
çalişmanın diğer parçalan arasında Aristotelesçiliğin egemenliğinin
sona erdirilmesi gerektiğini savunan Yeni Organon (Novum Organum, 1620)
ile kayda değer bir ütopya örneği olan Yeni Atlaııtis (Nova Atlantis,
1627)bulunmaktadır.

Bacon erken modern bilimin başarılarından doğan "yeni" deneyciliğin
öncülüğünü yapmıştır. Yetkelere başvurulmasına ve dolayısıyla
skolastisizme karşı çıkan Bacon , insanlığa gerekenin bilimsel bir
pratiğe dayanan yeni bir tutum ve yöntembilgisi olduğunu düşünür.
Bilgiye ulaşmanın amacı her şeyden önce insanlığın iyiliğidir. Bacon
tasarladığı bu uygulamalı bilimden dogması gereken toplumsal düzeni,
daha doğrusu varmayı umduğu toplum düzenini color="#336600">Yeni
Atlantis adli ütopyada betimlemiştir. Doğa bilimlerinin yeniden
düzenlenmesi üzerine pek çok deneme yazan Bacon in bu konudaki en önemli
çalışması font Yeni Organon ' dur. Adını Aristoteles'in "mantık
külliyatı"ndan (*Organon) atan Yeni Organon geleneksel bilimsel
araştırma yöntemlerinden kopuşun ilk işaretlerini verir. Bu yapıt Bacon
in bilimleri yeniden düzenleme girişiminin bir parçası olarak da
görülebilir. İki bölümden oluşan Yeni Organon 'un birinci bölümü
tümevarım yöntemine niçin gereksinim duyulduğunu temellendirirken,
ikinci bölüm bu yöntemin uygulamaları üzerinde yoğunlaşır. Bacon birinci
bölümde kendi zamanında yaygın olarak kabul gören Aristotelesçi a
prioıi tümdengelimli yöntemi reddedip insanın anlama yetisini gözlem ve
deneyde temellendirmeye girişir. Bacon 'ın önerdiği seçenek açık bir
biçimde a pos teriori tümevanmlı yöntemdir. Bacon'a göre ilkin doğayı
deneyler aracıliğıyla gözlemleyip verileri toplamamız, ardından ne
bildiğimizi çözümlememiz ve sonunda da ulaştığımız en güvenilir
doğrulara göre hareket etmemiz gerekir. Bacon doğaya ilişkin
kestirimlerde bulunma ile doğayı yorumlamayı birbirinden ayırır:
Kestirimlere inanmak için çok az neden bulunmaktadır; bunlar kolaylıkla
ve aceleyle vapılan genellemelerdir. Yorumlar ise şeylere nüfuz
etmemizi, onlara yaklaşmamızı olanaklı kılan çeşitli verilere dayanır.
Yorumlar her zaman kolaylıkla kabul edilmeseler de açıkçası doğayı
açıklamanın en güvenilir yöntemi olarak düşünülmelidirler, Bacon â göre
bu "yeni mantık", bu yeni düşünme yolu Aristotelesçi tasımın, örnekleri
basit sıralamaya dayanan tümdengelimli mantığının yerini alacaktır. Eski
mantıkların, eski düşünme geleneklerinin hiçbiri de doğa yasalarının
gerçek bilgisini üretecek yetkinlikte değildir.

Bacon yeni teknolojilerin keşfedilmesine götüren "deneysel denetim" ya
da "denetimli deney" aracıliğıyla doğayı egemenliğimiz altına alarak ona
müdahale etmemiz gerektiğini düşünmektedir. Ancak doğaya egemen olmak
için önce onu iyice tanımak, hangi nedensel yasalarla nasıl işlediğini
iyice bir anlamak gerekmektedir: "Bilmek, egemen olmaktır." Ne var ki
nedensel yasaların bilgisine ulaşmanın önünde çok iyi bilinen engeller
bulunmaktadır İnsan zihni bir- takım boş düşüncelerle, ıvır zıvır
kuruntularla dolup taşmaktadır. Bacon doğayı yorumlayarak açıklamaktan
çok ona ilişkin acele kestirimlerde bulunmamıza yol açan yanlış kanı ve
önyargılara dayali düşünceleri "zihnin putları" (idols of ıhe mind) diye
adlandırır. İnsanoğlu doğayı kendi gerçekliği içinde kavrayıp ona
yönelik doğru bilgilere ulaşmak istiyorsa, ilk yapması gereken şey,
insan zihnine yer etmiş bu "putlar"dan bir an önce kurtulmaktır. Bu
"kuruntular"ın kökü kazınmadıkça "doğaya egemen olma" tasarısı ya da
ülküsü boş bir hayalden öteye geçemez.

"Putlar kuramı' Bacon 'ın insanın dil, gelenek ve imgelem tarafından
yaratılan yapıntılara körü körüne bağlanmasının zararli ve yıkıcı
etkilerini betimleyen font color="#336600">Yeni Organon adli
yapıtında genel bir ideoloji kuramına dönüştürülür. Bacon gerçek bilgiye
ulaşma yolunda insan zihnine çeşitli sorunlar çıkaran hatalı
akılyürütmelerin kaynağı olarak tanımlayıp genelde yanlış varsayımlar,
yanılsamalar, önyargılar, yanliş kanılar ve eğilirrılerden oluştuğunu
düşündüğü "zihnin putları'nı dört ayrı öbeğe ayırır:

"Soy putları" (idoln ısibuı) insanın doğasından kaynaklanan, insan
soyuna özgü doğal ama yanılma zihinsel önyargılardır. Soy putları
duyulara dayalı algıya gözü kapalı güvenme, aşın genelleştirme, hemen
sonuca sıçrama ("acele genelleme yanılgısı'), görüşümüzle çelişen
kanıtları görmezlikten gelme gibi eğilimleri içerir. İnsanların doğayı
insanmerkezci ya da insanbiçimci bir gözle düşünmeye yatkın oluşlarıyla
yakmdan bağlantılı olan bu putlar, doğayı olduğu gibi görmemizi engeller
doğanın amaçlarıyla insanlığın amaçlarım birbirine karıştırmamıza yol
açar.

Adını Platon'un "*mağara benzetmesi"nden alan"mağara putları" ise tek
tek bireylere özgü egilimlerden oluşur. Bireyler kişisel
alişkanliklarından ve dolayısıyla önyargılarından etkilenmeye
yatkındırlar. Bireyler çevre, eğitim, toplumsal ilişkiler ve biraz da
okumalarından edindikleri davranış kalıplarına dayanan kanılar
oluşturmaya sonuna dek açıklarlar. Böyle olunca da her birey doğaya
kendi küçük penceresinden baktığından doğanın bütününü ıskalar.

Bacon 'ın dile çıkmazcasına yerleştiğinden ötürü zihnin putlarının en
tehlikelisi olarak gördüğü "çarşı putları' (:dolfoıi), soyut ve
anlamları muğlak sözcüklerin kullanılışından kaynaklanır. Kimi
sözcükler-anlamlı oldukları düşünülse de- gerçek dünyada hiçbir
karşılığı olmayan, varolmayan şeyleri temsil ederken, kimi sözcükler de
gerçek, varolan şeyleri adlandırmalarına karşın kafa karıştıracak ölçüde
karmakarışık tanımlanıp kullanılmaktadırlar. Sonuçta, belirli bir
düşünceyi aktarmak için yanliş sözcük ya da sözcükler seçilirse,
sözdağarı dayanaksız temeller üzerine kurulursa, ifade edilen düşünce de
yanliş olmaya yazgıli olur.

nın sonuncusu "tiyatro putları" ise eski öğretilere gönüllü kulluk
etmekten, sırf yıllarca benimsendiklerinden ötürü basmakalıp kuramları
olurlamaktan, her türden düşünsel yetkeye sorgusuz sualsiz boyun
eğmekten oluşan önyargılar yumağıdır.

Aslında tüm bu dogmalar yıgınının sahip olduğu tek özellik ustaki sözel
inşalar olmalarıdır. Oysa ki gerçek bilgi edinme süreci sözcükleri
ustalıkla kullanmaya değil, doga yasalarının keşfıne dayanır. Görüldüğü
üzere, Bacon zihnin tüm putlarının deneye dayanmayan düşüncelerden
kaynaklandığını, zihnin ancak derinlerine işleyen kendi yarattığı
putlardan kurtulduğunda doğa yasalarının deneye dayanan bilgisini
araştırmak için kendisini özgür kılacağım öne sürer. Bacon 'ın
başlattıgı çizgide, zihnin putlarının yerle bir edilmesi tasarısı,
Nietzsche' nin Putların Alacakaranlığı nda Bacon Sokrates ve Kant 'a
yönelik eleştirilerinde; Bacon Marx ve diğer toplum eleştiricilerinin
toplumsal ve ekonomik yapıları gizemlerinden arındırma çabalarında; son
çözümlemede insanlara gerçekte varolmayan ama insanlar üzerinde gücü
olan şeylere düşkünlüklerinden kurulmalarına yardım etmede felsefece
önemini korumuştur.

Bacon Yeni Organon 'un ikinci bölümünde yönteminin olguların
toplanmasına yönelik bölümünü açıklamaya girişir. Bilindiği üzere Bacon
Aristoteles bilimin öncelikle bir görüngünün nedeninin keşfedilmesini
içerdiğini ileri sürer. 6rneğin sıcakliğın doğasını anlamak için
sıcakliğın nedenlerini bulmaliyızdır. Aristoteles 'e göre bu süreç
sıcaklığın dört nedeninin -biçimsel, maddesel, etkin ve ereksel-
belirlenmesini içerir. Bacon , Aristoteles'in tümdengelimci tasımcılığı
reddetse de bilimi nedenlerin ve özellikle de biçimsel nedenlerin
keşfedilmesi olarak gördüğünden bu noktada Aristoteles'i izler. Bacon 'a
göre bir şeyin biçimsel nedenleri onun fıziksel nitelikleridir. Şeyler,
bu nitelikleri nedeniyle varoldukları biçimdedirler. Örneğin,
sıcaklığın biçimi ("formu parçacıkların düzensiz hareketinden
kaynaklanır; sacaklığın biçimini keşfederek sıcaklığın bilimsel doğasını
ortaya çıkarırız. Bacon bir şeyin biçiminin bir dizi bilimsel yöntemin
kuralları aracığıyla ortaya çıkarılabileceğini öne sürer. Bacon özgün
tümevarımcı yöntembilgisini varlık çizelgesi (tabula praesentıae),
yokluk çizelgesi (tabula absentiae derece çizelgesinden (tabula graduum)
oluşan üç basamaklı bir karşılaştırılabilir örnekler çizelgesinde
temellendirir.

Varlık çizelgesi benzer görüngülerin ve bu görüngülerin ortak
durumlarının incelenmesini içerir. Sözgelimi, sıcaklığa ilişkin
biçimleri anlamak için bütün sıcak şeyler incelenir ve hangi durumların
ortak olduğu görülür. Yokluk çizelgesi, bulunmayış ya da olmayış tablosu
benzer görüngülerin ortak olmayan durumlarının incelenmesini içerir.
Nitekim sıcaklığı anlamak için öncelikle soğuk şeyler çizelgesini
incelememiz ve yoğunluk gibi sıcaklığın oluşmasıyla ilişkisiz olan
özelliklerini ayırt etmemiz gerekir. Derece çizelgesi ya da ölçütler
tablosu ise bir durumu değişen derecelerde içeren görüngülerin
incelenmesini içerir. Bu görüngüler her biri kendi içinde farklı
dereceler alabilen birden fazla durumu da barındırabilir. Örneğin
sıcaklığı anlamamız için farkli sıcaklıktaki şeyleri gözlemlememiz ve
parçacıkların düzensiz hareketlerindeki değişen hızları gibi değişen
derecelerde hangi durumların ortaya çıktığına dikkat etmemiz gerekir.
Böylelikle, bu üç aşamali işlemden sonra, karşılaştırılabilir bir
örnekler çizelgesi oluşturarak yoğunluk gibi ilişkisiz özellikleri eler
ve parçacıkların düzensiz hareketleri gibi temel özellikleri tam olarak
belirleriz. Bacon'a göre bu yöntem tümevarımın en doğru biçimidir. Bacon
her üç çizelge için sınırsız sayıda örneği inceleyemeyeceğimizi kabul
eder ve incelemeyi belirli bir noktada durdurarak örnekleri bütünüyle
ele almamız gerektiğini belirtir. Bacon'ın önerdiği tümevarım yöntemi
günümüzde kullanılan tümevarım yön- temiyle karşılaştırıldığında epey
bir sorun barındırsa da Bacon'ın ortada bir "yöntem sorunu" olduğunu
düşünüp bunu çözmeye uğraşması bile başlı başına kayda değer bir çabadır
-ki bu çaba aynı zamanda "modern felsefe"nin doğumunu da
muştulamaktadır. Bacon 'ın font color="#336600">Denemeleri (Essays,
1597 ise ayrı bir önem taşımaktadır. Bilim için, doğanın bilgisine
ulaşmak için tasarladığı yöntemini geliştirirken insan ilişkilerini de
göz ardı etmeyen Bacon, Denemeler 'de insanın davranış ve güdülerini
inceleyip genellemelere varır. İçerdiği dilin güzelliğinden ve taşıdığı
bilgelikten ötürü Denemeler her dönem okuyucu kitlelerini kendisine
çekmiştir