Türk Edebiyatı Dönemleri

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI
1-Sözlü Dönem = Bütün uluslarda olduğu gibi Türklerde de yazı
kullanılmadan önce “sözlü” bir edebiyat vardı. Sözlü edebiyatta şiir
önemli bir yer tutar. Eski çağlarda doğa olaylarının, savaşların,
kahramanların anlatıldığı kuşaktan kuşağa geçerek şairlerin dilinde epik
şiirin en güzel örneklerini oluşturdu. Çoğunlukla toplumun kurtarıcısı
ve öncüsü sayılan kişileri yücelten kutsallaştıran bu öykü şiirlere
“destan” adı verilir.Eski Türklerde bir düşünceyi, bir deneyimi, bir
öğüdü kısaca anlatan sözlere “sav” adı verilir. Savlar bugünkü
atasözlerinin temelidir. “Yuğ töreni” eski Türklerde sevilen, sayılan
kişiler için düzenlenen cenaze törenlerine verilen addır. Bu törenlerde
ölen kişinin yiğitliğini, yaptığı işleri, değerini anlatan, ölümünden
duyulan acıyı dile getiren şiirler söylenirdi. Bir tür ağıt olan bu
şiirlere eski Türkler “sagu”adını verirlerdi.Eski Türklerde birlik ve
beraberliği sağlamak çok önemlidir. Şölenlerde, toylarda, üstünlükle
biten savaş sonlarında halkı heyecana getirmek için okunan şiirlere
“koşuk” adı verilir. Çok zengin olduğu bilinen Türk destanlarıyla ilgili
bilgiler Arap, Fars ve Çin kaynaklarındanelde edilmektedir. Halk
ağzından derlenen birbirinden güzel sav, sagu ve koşuklar ise XI.
yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılan Divânü Lûgati’t Türk adlı
yapıtta görülmektedir.
Sözlü Dönemin Özellikleri

1. “Kopuz” adı verilen sazla dile getirilmiştir.
2. Ölçü olarak ulusal ölçümüz olan “hece ölçüsü” kullanılmıştır.
3. Nazım birimi “dörtlük“tür.
4. Dönemine göre arı bir dili vardır.
5. Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir.
6. Daha çok doğa,aşk ve ölüm konuları işlenmiştir.
7. Bu döneme yönelik elimizdeki en eski kaynak Kaşgarlı Mahmut’un
“Divan-ı Lügat-it Türk” adlı eseridir.
Sözlü Dönemin Ürünleri

1. Koşuk: Sığır denilen sürek avlarında söylenen şirlerdir.Konusu daha
çok doğa,aşk,şavaş ve yiğitliktir.Bu tür daha sonra halk edebiyatında
koşma adıyla anılmıştır.
2. Sav: Dönemin özlü sözleridir.Bugünkü atasözlerinin ilk biçimi
niteliğindedir.
3. Sagu: “Yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde ölen kişinin erdemlerini ve
onun ölümünden duyulan hüznü dile getiren şiirlerdir.
4. Destan: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonucunda halk arasında
kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür.
Sözlü Dönem Türk Destanlarının İçeriği
• Alpamış Destanı, Orta Asya'nın bütününde bilinir; en çok basımı
yapılmış destandır.
• Saka Destanı, İskit Türklerine aittir. Bu destan içinde Alp Er Tunga
ve Şu parçaları bulunur. Bunlar Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügati-t-Türk
adlı eserinde yer almıştır.
• Oğuz Kağan Destanı, 14’üncü yüzyılda derlenmiş özet nitelikte bir
metindir. Oğuz Kağan’ın doğumu ve üstün nitelikleri, askeri başarıları
ve ülkeyi oğulları arasında pay edişi anlatılır.
• Dede Korkut Hikayeleri, Oğuz Türklerinden günümüze gelen tek destan
metni ise Dede Korkut Kitabı’dır. Bayındır Han soyundan geldikleri
sanılan Akkoyunlular’ın egemen olduğu Kuzeydoğu Anadolu’daki olaylar ve
Müslüman oğuzların yaşamı anlatılır.
• Göktürk Destanları, çeşitli parçalardan oluşmuştur. Bozkurt
parçasında Göktürkler’in bir boz kurdun soyundan geldikleri, Ergenekon
parçasında ise Ergenekon’a sığınmaları, çoğalıp buraya sığmayınca dağı
eriterek dış dünyaya çıkmaları anlatılır. Köroğlu parçasında, göçebe
Oğuzların Horasan ve Hazar’da İranlılarla savaşlarından sözedilir.
Bunlardan biri de Ergenekon Destanı'dır.
• Manas Destanı, Kırgız Türklerinin putperest Kalmuk ve Çinlilerle
savaşları vardır.
2-Yazılı Dönem

Orhun kitabeleri:Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Türk
bütünlüğünü yeniden kurmak için içte ve dışta savaşan KökTürklerin
hikayesi anlatılır bu yazıtlarda.Bu abideler 38 harfli olan KökTürk
alfabesiyle yazılmıştır.Bunlardan en önemli olanları 3 tanedir.
1. Bilge tonyukuk yazıtı: Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk
tarafından yazılmıştır.Daha çok Çinlilerle yapılan savaşlar
anlatılmaktadır.
2. Kül tiğin yazıtı: KökTürk hakanı Bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tiğin’in
ölümü üzerine Bilge Kağan tarafından dikilmiştir.
3. Bilge Kağan Yazıtı: GökTürk hakanı Bilge Kağan’ın ölümünden sonra
yazdırılmış bir abidedir.Son iki yazar daha çok dönemin olaylarından,
törelerden ve Bilge Kağan’ın ulusuna dilediği iyi dileklerden söz
eder.“Türk adının geçtiği ilk yazılı belge ve Türk Edebiyatı’nın ilk
yazılı örnekleri olan KökTürk abidelerinde yazılar Prof. Thomsen ve
Radloff tarafından okunmuştur
Uygur Dönemi Eserleri: KökTürk devletinin yıkılmasından sonra kurulan
uygur hanlıklarından kalma eserlerdir.Daha çok Buddha ve Mani dininin
esaslarını anlatan metinlerdir.Bunlar turfan yöresinde yapılan kazılarda
ortaya çıkarılmıştır.Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri
anlaşılmaktadır.Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında *”kökünç”
denilen bir ilkel tiyatro eserleri de vardır.Uygurlar bu eserleri 14
harfli uygur alfabesiyle yazmışlardır.
MİT VE MİTOLOJİ NEDİR = Mit (söylence) sözlüksel anlamı dinle yada
kahramanlıklarla ilgili olan toplumun gelenek ve göreneklerine göre
ağızdan ağıza ulaştırılan ve zaman içinde değişiklik gösteren
söylenceler anlamındadır. Mit kelimesi Yunanca mythos kelimesinden
gelmektedir.Mitoloji (söylencebilim, söylenbilim) kavramınında sözlük
anlamı, mitlerin yer, zaman yada konu bakımdan toplandığı gruplardann
herbiri. İkinci anlamı ise mitleri inceleyen bilim dalıdır. Mitoloji
kelimesi Yunanca ‘Mythos’ (mit) ve ‘Logos’ (konuşma, anlatma)
kelimelerinin birleşmesi ‘Mythologia’ kelimesinden gelmektedir. Dünyada
mitoloji Yunanların elindedir.Çünkü Yunanlar her şeye tapıp
inanmışlardır.Örn, Zeus…… Türk mitolojisinden örnekler = Göç,
Ergenekon, Asena, Su, Toprak, Ülgen, Erlik, Kam, Tengri
İSLAMİ DÖNEM TÜRK EDEBİYATI
KUTADGU BİLİG: İslami dönem edebiyatının ilk eseridir.Eserin adı
“mutluluk veren bilgi” anlamına gelir. Yazarı, Yusuf Has Hacip’tir.
Karahanlılar zamanında (XI. yüzyıl-1070) yazılmış, ideal bir devlet
yönetiminin nasıl olması gerektiği üzerinde durulmuştur. Esrin dilinde
henüz Arapça ve Farsça etkisi yoktur. Birimi beyit, ölçüsü aruz, kalıbı
fe u lün/fe u lün /fe ul’dür. Bilinen üç nüshası, bugün Fergana, Viyana
ve Mısır’da bulunmaktadır.
DİVAN-Ü LUGAT-İT TÜRK: Eserin adı, “Türk Dili’nin toplu(genel) Sözlüğü”
anlamına gelir. Adından da anlaşılacağı gibi, eser bir sözlüktür;
Araplara Türkçe’yi öğretmek amacıyla yazılmıştır. Bundan dolayı,
Türkçe’nin Arapça karşısında savunulduğu bir eser olarak
değerlendirilir. Eserde Türkçe sözcüklerin anlamları Arapça’yla
açıklanmakta ve her maddeden sonra birtakım Türkçe metinler örnek olarak
verilmektedir. Kaşgarlı Mahmut tarafından XI. yüzyılda yazılan eserin
asıl önemi de, işte bu derleme Türkçe metinlerden ileri gelmektedir.
Eserine bir de Türk illerinin haritasını koyan Kaşgarlı Mahmut, Türkçe
sözcüklerin açıklamalarını yaparken dört yüze yakın dörtlükten oluşan
şiirlerle atasözlerini (sav) örnek olarak verir. Divan-ı Lügat-it Türk,
Türk dilinin ana eseri, Türk edebiyatının ve folklörünün bir hazinesi
olarak kabul edilmektedir.Edebiyatımızda aruz ölçüsünün ilk kullanıldığı
eser olarak kabul edilmektedir. Eserde adaleti, aklı, saadeti ve
devleti temsil eden dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla yazar,
devlet idaresinin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatır.
Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan eserde 7500 civarında Türkçe sözcük
Arapça olarak açıklanmıştır. Ayrıca Türk boylarının dilleri ve Türk
illeri hakkında bilgi verir.
ATABETÜ’L-HAKAYIK: 12. yüzyılda Edip Ahmet tarafından aruz ölçüsü
(Şehname) vezni) ve dörtlüklerle yazılmıştır. Eserin adı “Hakikatler
Basamağı” anlamındadır. Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan eserde,
bilginin fayydası, cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü
huylar anlatılarak halka yararlı olmak amacı güdülmüştür. Dini-ahlaki
bir eserdir. Edip Ahmet’in bu eseri yazarken Kutadgu Bilig’den
etkilendiği bilinmektedir.
DİVAN-I HİKMET: 12. yüzylda Ahmet Yesevi tarafından dörtlüklerle ve hece
ölçüsüyle yazılmış dini, tasavvufi ve öğretici bir eserdir.
Dörtlüklerin her birine “hikmet” adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya
ve Anadolu’da yayılarak halkı derinden etkilemiştir. Yesevilik
tarikatının da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha sonra Anadolu’da kurulan
pek çok tarikata kaynak olmuştur.Orta Asya ve Türk boylarının bulunduğu
bölgelerde yüzyıllarca sevilerek okunan “Bakırgan Kitabı”nın yazarı olan
Süleyman Ata da, Ahmet Yesevi’nin haleflerinden biridir.Onun eseri de
dini, tasavvufi ve öğretici şiirlerden oluşmaktadır.
10.SINIF 1.DÖNEM 1. YAZILI YOKLAMA ÖRNEK SORULARI
S.1) Kutadgu Bilig’teki sembolik şahsiyetleri ve temsil ettikleri
özellikleri yazınız.
S.2) Divan-ı Hikmet ne tür bir eserdir ve hangi amaçla yazılmıştır?
S.3) Divan-ı Lügati’t-Türk ne tür bir eserdir ve hangi amaçla
yazılmıştır?
S.4) İslami dönem Türk edebiyatının eserlerini ve yazarlarını yazınız?
S.5) Aşağıdaki terimleri açıklayınız.
Koşma = Sagu =
Koşuk =
Toy = Sav =
Destan =
S.6) Aşağıdaki şiirin ölçüsünü, kafiye şemasını, nazım şeklini ve
yazıldığını dönemi yazınız
Yunus bunda gülen olmaz
Hiç kimesne murad almaz
Bu fanide kimse kalmaz
Yürü ey bivefa dünya
S.7) Aşağıdaki noktalı yerlere uygun ifadeleri koyunuz.
Destanlarda ve sagularda ……………… , ………………… ve ………………. Sanatları
daha çok kullanılır.
S.8) Aşağıdaki boşlukları uygun kelimelerle doldurunuz.
Koşuk; ……….. , …………….. ve ……………………….. gibi konuları işlemesi
bakımından halk edebiyatındaki koşmaya benzer.
Köktürk alfabesi …………………. kullandığı ……….. alfabedir.
Kutadgu Bilig ………………… tarzında yazılmıştır